Shoot# 13: Hoe ga ik om met hebzucht?

Speciaal in het kader van het BOS-drieluik over De drie vergiften, blaast Tom Hannes de rubriek “Shoot” nieuw leven in. Hij beantwoordt een brandende vraag van Bodhitv-redacteur Anouk Kragwijk:

“Deze wereld en ons economische systeem is gedreven op het idee dat iedereen voor zichzelf leeft. Om goedkope kleding te kopen waar mensenrechten voor zijn geschonden en dieren worden mishandeld. Is het niet onmogelijk om jezelf daar uit te onttrekken? Dus om vrij te zijn van bijvoorbeeld een vergift als hebzucht?“~Anouk Kragtwijk ~

Antwoord van Tom: Tuurlijk wel. Daar hoef je niet eens verlicht voor te zijn. Gewoon fatsoenlijk zijn is al genoeg. Maar vandaag lijken economie en fatsoen zo tegengesteld, dat je al over een punk-attitude moet beschikken om fatsoenlijk te durven zijn. Durven heeft, zoals vaak, vooral te maken met geloof. Dat het anders kan. Zonder dit geloof wordt leven niet veel meer dan schuldig verzuim. Collaboratie met de bezetter. Laat ik dat proberen uit te leggen.

De leer van de homo economicus
Wie is de bezetter? Niet iemand. Geen groepje mannen in maatpak met een groot complot. Wel een manier van denken, een visie op wat het betekent om mens te zijn. Ik noem die visie graag de leer van de ‘homo economicus’. Heel kortweg komt die leer neer op drie geloofspunten.

1. De mens is in wezen een zelfzuchtig individu. De rest is een laagje vernis.
2. Menselijk welzijn is een zaak van de groei van welvaart. De rest volgt vanzelf.
3. Succes heb je enkel aan je persoonlijke inspanning te danken. De rest telt niet mee.

Deze leer werd oorspronkelijk enkel verkondigd in handboeken economie. Maar omdat economie vandaag zo ongeveer het enige serieus genomen domein is – kijk maar naar de politiek, bijvoorbeeld: gaat het nog over iets anders dan economie? – heeft deze visie een heel grote onbewuste invloed op de manier waarop we naar onszelf kijken. Stilaan is ze een visie geworden die erin slaagt zich te verkopen als de enige realistische kijk op de dingen. Zoiets noemen we doorgaans een dogmatisch geloof. We kunnen het ook een mentaal virus noemen, dat zich meester maakt van ons hele denken. Of we noemen het een bezetter van onze geest.

Het is dan ook een nobele daad van verzet om te leren dit geloof op te heffen. Om te leren zien dat het echt wel anders kan. Ik beschouw het moderne boeddhisme als zo’n verzetsbeweging. Ze is nog heel klein en ze kan alle hulp gebruiken. Zowel door ons eigen individuele gedrag, als door de manier waarop we onze maatschappij samen inrichten.

De drie vergiften geïnstitutionaliseerd
Je hoeft geen spiritueel genie te zijn om in drie geloofspunten van de homo economicus de drie basisvergiften van het boeddhisme te herkennen: verblinding, begeerte en haat. In plaats van een bron van leed waaruit we maar best ontwaken, worden ze verkondigd als drie basisdeugden die nagestreefd horen te worden om tot de best mogelijke maatschappij te komen. We zouden kunnen zeggen dat onze cultuur er als eerst in geslaagd is de drie vergiften te institutionaliseren:

1. VERBLINDING.
Het idee dat de mens fundamenteel een individu is dat primair handelt uit eigenbelang, is geen waarneembaar feit. Het is een mening. Een povere mening trouwens. Dat we individuen zijn klopt, natuurlijk. Dat wij als individuen behoorlijk opgezadeld zitten met krachtige reflexen van zelfbehoud, dat kunnen we ook moeilijk ontkennen. Maar stellen dat we fundamenteel, wezenlijk, niets anders dan dat zijn, dat is een filosofische beslissing. Een hersenspinsel. Een mentale constructie. Als we dat vergeten, werkt dat idee als een paar oogkleppen. Of zoals dat in het boeddhisme heet: verblinding.

Want we zouden net zo goed kunnen besluiten dat de mens wezenlijk een sociaal dier is. Empathie, liefde, zorg voor de medemens zijn allemaal geen oppervlakkige dingen of een nep-laagje. Het zit allemaal even diep ingebakken in onze aard. De sociologie en de psychologie leert ons zelfs dat ons gevoel van een individu te zijn gevormd wordt in de manier waarop we verbonden zijn met anderen – familie, vriendenkring, sociale klasse, subcultuur… Ik ben iemand omdat ik me tot anderen verhoud. Zonder de anderen besta ik niet. Ik ben niets-dan-relatie.

We kunnen zelfs alleen maar tot een ietwat gezond ik-gevoel komen, als onze relaties gezond zijn. Waar relaties stroef zitten en gehechtheden worden, daar wordt het ‘ik’ ook stroef en gehecht. Daar waar geen echte relaties zijn of mogelijk zijn, daar wordt het ‘ik’ erg ziek. ‘Psychopathisch’ noemen we die aandoening. En wat wil het geval? Uit recent onderzoek blijkt dat in onze maatschappij het aantal psychopaten stijgt naarmate we hoger op de succes-ladder klimmen. Kort gesteld: wie aan de top zit, heeft meer kans een eikel te zijn, die enkel aan zichzelf denkt.

De homo-economicus-gelovige besluit hieruit: “Zie je wel, zelfbelang loont, het moet dus wel de Waarheid zijn!” Maar met een Boeddhablik kunnen we even goed zeggen: “Oeps, onze maatschappij is wat ziekjes. Ze stimuleert mensen om zich als zieke te gedragen. In plaats van ons te ondersteunen om ons aangeboren ‘boeddhaschap’ tot volle wasdom te ontwikkelen. Hoe kunnen we dit verhelpen?”

2. BEGEERTE.
Als heel ons welzijn herleid kan worden tot winstmaximalisatie, wordt de grenzeloze begeerte uitgeroepen tot universele basisdeugd. Op elk probleem in de maatschappij is het antwoord:
“Groei, groei, groei”.
Groei waarvan?
“Van ons geld!”

En groei van cultuur, wijsheid, fatsoen, solidariteit, geluk dan?
“Dat volgt vanzelf wel, wees maar niet bang.”

Die heiligverklaring van de begeerte is sinds de jaren vijftig in opmars. Hoe begeriger en hebzuchtiger we zijn, des te groter onze bijdrage tot het geluk van iedereen. In de jaren tachtig kwam daar nog commentaar op in de film Wall Street, waarin de opperslechterik Gordon Gekko (Michael Douglas) met boosaardige grijns zei: ‘Greed is good!’ Vandaag wordt deze slechterik door jonge haantjes in financiële en bankmiddens gezien als de held van de film. Ze begrijpen niet eens dat de film als een aanklacht op hun cultuur was bedoeld.

Toch is het hele idee van constante groei waanzinnig onrealistisch. Eén eenvoudig voorbeeld maakt dat snel duidelijk. Stel dat het bezit van één Egyptenaar in 3.030 v. Chr. 1 kubieke meter in beslag nam. Hoe groot zou dat volume dan nu zijn als dat bezit al die tijd met 4,5% was toegenomen? Het ongelooflijke maar reële antwoord is niet vijftig piramides, of zelfs niet het volume van alle zeeën bij elkaar. Het is 2,5 miljard keer ons zonnestelsel! Dat is de (on)realiteit van groei, groei, groei.

3. HAAT.
Het derde geloofspunt van de homo economicus is een sluiproute naar afkeer, haat en uitsluiting. Immers, als succes een zaak van individueel werk is, dan is falen een persoonlijke zonde. Wie uit de boot valt, heeft het aan zichzelf te danken. In de economische jungle van de survival of the fittest is niet succesvol zijn op zich al een bewijs dat je niet deugt. Naar de hel met die losers! En als ze nu al in de hel zitten, laten ze daar maar zitten. Want wie ook maar iets van waarde is, weet zich daar wel zelf uit te redden. Dit wordt maar zelden zo expliciet gesteld. Tenzij je echt een radicaal balorige politicus bent. Maar de manier van denken zit wel diep in onze reacties. Een Vlaams minister van Armoedebestrijding werd al wel eens de Minister van Armenbestrijding genoemd.

De dubbele weg van de bevrijding
Terug naar de vraag van Anouk. Kunnen we ons daaruit bevrijden? Ja, dat geloof ik wel. Want ik ben geen homo-economicus-gelovige. Ik geloof echt in de helende kracht van de bevrijdingsweg die we het boeddhisme noemen. Maar die is wel degelijk een weg. Dus een zaak van doen. Actie. Met minstens twee grote aspecten.

Het eenvoudigste aspect is je eigen individuele gedrag aanpassen aan dit besef. Leven vanuit het besef dat je echt wel volgens andere waarden dan winstmaximalisatie kunt leven. Dat je daarmee geen loser of dromer bent. Maar gewoonweg fatsoenlijk. Wees een punker van het fatsoen. Ik denk dat er vandaag geen betere manier is om verzet te plegen tegen de maatschappelijke vergiften. Tonen hoe normaal het is om niet mee te geloven in de leer van de homo economicus. Een ex-medewerker van Facebook vertelde dat hij op een dag besefte: “De grootste geesten van mijn generatie denken na over de manier waarop ze mensen het beste op advertenties kunnen laten klikken.” Even later nam hij ontslag. En jij, waarmee hou jij je geest bezig?

Een ander aspect is een stuk moeilijker: we hebben niet alleen een ander individueel gedrag nodig, maar ook een ander gezamenlijk gedrag. Met andere woorden: een andere economie, een andere cultuur. En al heel zeker een andere politiek. Je kunt zelf daaraan werken als je je daartoe geïnspireerd voelt. Of je kunt laten voelen dat je dat eist van de politici, de bedrijven, de cultuurdragers, de journalisten. Laat je eis zoveel mogelijk voelen, overal waar je maar kunt. Vorm verenigingen, ga de straat op. Spreek een andere taal dan het homo-economees dat we alle dagen op het journaal horen. Het is mogelijk. Meer zelfs, er groeit al een tijdje een brede tegenbeweging in heel wat domeinen van onze maatschappij. Traagjes. En zwakjes. Ze kan alle hulp gebruiken. Maak daar een deel van uit. Een fatsoenlijk deel. Dat is de sociale dimensie van een ontwaakt, bevrijd leven in onze tijd en in onze cultuur. Doen!

Headerfoto gebaseerd op een afbeelding van: Jim Nix