Het leven is als kersenbloesem – boeddhistisch omgaan met corona, de dood en ouderdom

“De coronacrisis heeft op veel mensen hetzelfde effect als een kankerdiagnose,” vertelt Ellison . Samen met zijn partner Robert Chodo Campbell – beiden zenmonnik – leidt hij het New York Zen Center for Contemplative Care. Daar begeleiden ze geestelijk verzorgers en andere zorgverleners in ziekenhuizen, verpleeghuizen en hospices. Nooit eerder hadden ze het zo druk: New York is één van de grootste virusbrandhaarden in de Verenigde Staten. Paley Ellison: “De kwetsbaarheid van het leven is heel tastbaar nu. Je kunt er niet omheen.”

Confronteert de coronacrisis ons met de dood?

“Het is natuurlijk altijd zo dat je niet weet hoe lang je nog te leven hebt,” vertelt Paley Ellison, “maar door de virusuitbraak dringt dat bewustzijn ineens op grote schaal door. Mensen vragen zich af: ‘Wat doe ik met mijn leven?’ Ze brengen vervolgens ook daadwerkelijk veranderingen aan: in het werk dat ze doen, of in persoonlijke relaties. Ik zie veel scheidingen om me heen, maar ook mensen die juist besluiten te gaan trouwen!”

“De coronacrisis versterkt het besef dat het huidige moment het enige is dat telt,” observeert de zenmonnik: ‘Dit is het’. Dat idee staat ook centraal binnen het zenboeddhisme. Zoals altijd reciteert zijn gemeenschap – momenteel via Zoom – elke avond een gedicht van de 13e-eeuwse Japanse zenleraar Dogen, dat nu opvallend actueel is:
‘Leven en dood zijn van het grootste belang. De tijd vervliegt. En de kans is voorbij. Laat ieder van ons ernaar streven om te ontwaken. Ontwaak! Pas op en verkwist je leven niet!’

“Dit moment is het enige moment dat er echt toe doet,” stelt ook de Tibetaans boeddhistisch lerares en schrijfster van het boek Making Friends with Death. Lief: “Boeddhistische beoefening maakt je daarvan bewust, net als van het feit dat je in dit moment altijd een keuze hebt: ben je sterk en dapper of niet? Reageer je met compassie en vriendelijkheid of niet?” Crisissituaties zijn volgens Lief bij uitstek het moment om je beoefening in de praktijk te brengen: “Zitmeditatie en andere oefeningen helpen ons om de vluchtigheid en de ongrijpbaarheid van het leven te omarmen. Je ontwikkelt weerbaarheid en veerkracht om je aan te passen aan veranderingen.”

Boeddhistisch omgaan met corona betekent het vermogen om ‘diep’ te kijken.

“Als je diep kijkt”, legt Lief uit, zie je dat deze virusuitbraak niet zozeer een kwestie is van goed versus kwaad. We hebben de neiging het virus te personifiëren: het te zien als iets dat ons aanvalt, waarmee we ‘in oorlog’ zijn. Maar zo’n virus heeft niks tegen jou persoonlijk. Virussen bestaan gewoon, ze zijn deel van het web van het leven, net als wij. Omdat we interzijn, zijn we in zekere zin dus ook het virus.”

Die oorlogstaal en de ‘strijd’ tegen het virus wijzen volgens filosoof Marli Huijer op een onderliggend gevecht tegen onze eigen sterfelijkheid. “Uiteindelijk kunnen we er niet omheen dat doodgaan bij het leven hoort”, zegt Huijer in dit veelbesproken Volkskrant interview. “Maar het lijkt alsof we dat niet langer accepteren.”

Is de dood een taboe in de westerse samenleving?

“Ja,” denkt Paley Ellison: “Maar niet alleen in onze samenleving. Als je kijkt naar het verhaal van de Boeddha, dan zie je dat ook hij in zijn jeugd ver weg werd gehouden van ziekte, ouderdom en dood.”

Lief: “We hebben zowel geboorte als dood gemedicaliseerd en daarmee verwijderd uit de normale cyclus van het leven. Uit medisch oogpunt is de dood een fout. Dat idee leidt tot vermijding en ontkenning van de dood en daarmee wordt het iets engs. Terwijl, als je met mensen praat die veel met de dood in aanraking komen, zoals bijvoorbeeld hospice-medewerkers, dan zie je dat zij er helemaal niet bang voor zijn! Zij zeggen juist: ‘Het is zo gewoon en tegelijkertijd zo mooi en zo simpel.’ Zeker, de dood kan ook moeilijk zijn, maar dat geldt voor wel meer in het leven.”

De opkomst van de hospicebeweging laat een verschuiving zien in hoe we met de dood omgaan.

“Vroeger was de dood veel meer onderdeel van het leven,” denkt Lief. “Sinds de opkomst van de hospicebeweging in de jaren ’70, met pioniers als Elisabeth Kübler-Ross, lijkt dat besef langzaam terug te keren. In die tijd was de dood pas echt een taboe. Kübler-Ross, was zo dapper om stervenden rechtuit te vragen hoe dat nou voor ze was. Ook al kreeg ze daar veel kritiek op. Nu zie je dat mensen meer over de dood praten. Er is weer ruimte om te rouwen. Het ‘er voor iemand zijn’ wordt meer op waarde geschat. Dat zijn mooie ontwikkelingen, want er is veel van de dood te leren.”

Ook de aandacht voor goede stervensbegeleiding groeit.

Alleen voor coronapatiënten is dat vanwege alle veiligheidsmaatregelen erg ingewikkeld, weten beide leraren. Lief: “Het verschilt per instelling: soms mag een geestelijk verzorger een stervende patiënt bezoeken, in andere gevallen mag er hooguit één familielid bij zijn en soms zelfs niemand. Het laatste contact met dierbaren is daarom vaak virtueel. Dat is natuurlijk erg pijnlijk en frustrerend, ook voor de nabestaanden.”

Paley Ellison ervaart hetzelfde: “Omdat er zoveel mensen tegelijkertijd overlijden is het bovendien lastig iedere stervende de aandacht te geven die hij of zij verdient. De kwaliteit van de interacties is lager en veel verzorgers kampen met overwerktheid, maar we doen wat we kunnen.”

Zelfs als er mensen bij de stervende mogen waken, moet dat gehuld in maanpak, met handschoenen aan en een mondkapje op. Ook dat belemmert de kwaliteit van de stervensbegeleiding. Is dat erg? Lief: “Binnen mijn traditie, het Tibetaans boeddhisme, is het moment van sterven erg belangrijk. Er bestaan allerlei teksten en rituelen, maar uiteindelijk gaat het vooral om je bewustzijnsstaat tijdens het moment van overlijden, omdat dit wordt gezien als een emotioneel intens moment.”

Je voorbereiden op de dood, hoe doe je dat?

Lief: “Door de continue wisselwerking van dood en leven te leren doorzien. Elk moment is een spel van opkomen en verdwijnen. Het is zelfs zo dat als er niets zou verdwijnen, er ook nooit iets nieuws zou ontstaan. Door middel van meditatie observeer je dit in je directe ervaring. Je ontdekt dat er uiteindelijk niks is waar je je aan kunt vastklampen.”

“Bovendien,” zegt Lief: “Leer je om je eigen reacties beter te begrijpen, bijvoorbeeld als er onverwachts iets verandert, of als je met verlies te maken krijgt. Zo ontwikkel je liefdevolle acceptatie waardoor angsten en zorgen minder grip op je hebben. Het is de bedoeling dat je dit zodanig traint, dat het in principe in elk moment van je leven geïntegreerd raakt, dus ook op het moment van overlijden.”

De voorbereiding op de dood is dus eigenlijk gewoon de standaard boeddhistische training? Lief: “Dat is inderdaad mijn interpretatie: het gaat om het ontwikkelen van een open, liefdevolle houding. Maar die voorbereiding moet je wel nu doen, niet pas als je eenmaal op je sterfbed ligt. Het is niet iets dat je aan of uit zet.”

Ook het zenboeddhisme benadrukt de aanwezigheid van dood en leven in elk moment, zegt Paley Ellison: “Je inademing is leven, je uitademing is dood. Maar binnen onze traditie staat het moment van overlijden minder centraal. Het idee is: we weten niet wat er gebeurt als je overlijdt. Wie wel? Niemand kan het navertellen. Daarom ligt onze focus juist op het hier en nu.”

Die beoefening kunnen we ook gebruiken als het gaat om ouder worden.

Paley Ellison: “Ouderdom kan beangstigend zijn. Ik raad iedereen aan om oprecht nieuwsgierig te zijn naar waar je precies bang voor bent. De fysieke pijn misschien? Wat is er dan met die pijn? Misschien ben je bang om afhankelijk van andere mensen te zijn? Misschien heb je nooit goed hulp kunnen ontvangen? Als je diep kijkt, ontdek je dat je altijd afhankelijk bent van andere mensen.”

Lief: “Het is niet makkelijk om oud en ziek te zijn, daar is niks romantisch aan. Het is vaak helemaal niet leuk: je kunt minder goed zien, slechter horen, je lichaam is niet zo sterk meer. Voor veel mensen is ouder worden een rouwproces.”

Alleen daarom al is het misschien niet zo’n gek idee om vriendschap te sluiten met dood en vergankelijkheid.

Lief: “Ren niet weg van je eigen sterfelijkheid, maar accepteer dat je leven een grens heeft. Juist dan krijg je meer waardering voor het leven. Als je de dood in je leven integreert, verheldert en vergroot dat juist je levensgeluk. Vriendschap met de dood is niet morbide, maar juist opbeurend.”

“Leren rusten in de ontvankelijke grond van het onbekende”, daar gaat het volgens Paley Ellison uiteindelijk om. Paradoxaal genoeg komt alles juist meer tot leven als je stevig leert staan in dat onbekende, benadrukt hij: “Dan ineens dringt het tot je door dat de lente eraan komt.”

Elke dag maakt de zenmonnik een wandeling en bekijkt hoe de bloesems en de groene blaadjes aan de kersenbomen in zijn buurt ontluiken: “In het Japanse zenboeddhisme is de kersenboom niet voor niets zo belangrijk. We waarderen haar vanwege de voortreffelijke schoonheid van haar bloemen, die zo snel weer verdwijnen. Die bloesems zijn net als het leven: zo prachtig, wauw! En dan is het alweer voorbij en vallen de bloemblaadjes op de grond. Juist door je te realiseren dat het leven vergankelijk is, kun je het huidige moment volledig omarmen en beleef je het met een enorme frisheid en levendigheid.”

Ook interessant

George Schouten maakte de documentaire ‘Goed Oud’– geschoten vóór de coronacrisis. Hierin onderzoekt hij wat ‘goed oud worden’ betekent.