Boeddhistische praktijken: Dzogchen

Ironisch eigenlijk, dat we van nature vrij en verlicht zijn, maar dat het tóch iets van ons vraagt om dat te beseffen. Dat is althans hoe ik Dzogchen begrijp, tijdens mijn onderzoek voor dit artikel. Volgens de Dzogchenleer moet je een bepaalde ontvankelijkheid ontwikkelen om die pure aard van ons bewustzijn aan te raken. Dat is eerder een kwestie is van ‘niet-doen’ en ‘ont-leren’ dan van doen en leren. Hoe zit dit in elkaar?

En wat betekent Dzogchen eigenlijk precies?

Dzogchen betekent: ‘de Grote Perfectie’ of ‘de Volmaakte Volmaaktheid’. Het staat bekend als de ‘hoogste’ van de negen voertuigen De Nyingmaschool is onderverdeeld in negen ‘voertuigen’ of paden. Elk pad biedt instructies voor het verwerven van kennis en inzicht. En elke hogere vorm van instructie bouwt voort op de lagere vormen. van de Nyingmaschool binnen het Tibetaans boeddhisme en is eveneens deel van de Böntraditie. “Dzogchen wordt gezien als de top: de grote voltooiing waar alle paden binnen het boeddhisme naar toe leiden,” vertelt Hans Knibbe, oprichter van de School voor Zijnsoriëntatie, die zich onder meer door Dzogchen laat inspireren: “Het is een nauwkeurig omschreven leer met een eigen idioom en methodiek.”

“Dat klopt,” beaamt Lily Orlova, die sinds tien jaar Dzogchen beoefent bij het Nederlandse Dzogchencentrum Rangrolling. “Maar Dzogchen is wel een hele paradoxale leer, want door Dzogchen een leer te noemen, val je meteen in de eerste valkuil: als we het proberen te definiëren, fixeren we het met onze geest”, legt Orlova uit: “Die geest heeft behoefte aan woorden en definities. Maar een leer is uiteindelijk slechts een hulpmiddel dat ons ook weer beperkt, omdat er in feite niks te definiëren valt. De oorspronkelijke staat, waar Dzogchen over gaat, is juist datgene wat voorbijgaat aan al onze concepten en structuren.”

Dzogchen lijkt op het eerste gezicht mysterieus, maar het komt juist meteen ter zake.

Het biedt geen concreet pad aan dat je moet volgen om een bepaald doel te bereiken, maar begint met de introductie van dat ‘doel’ zelf. Knibbe: “Uniek aan Dzogchen is dat het om een non-lineaire aanpak gaat. In plaats van uitgebreide, voorbereidende oefeningen te doen, stoot je direct door naar de ervaring van ons oorspronkelijke verlichte bewustzijn. Dzogchen richt zich op het aanwijzen, herkennen en leren rusten in deze oorspronkelijke staat.”

Dzogchen gaat over het ons herinneren van onze oorspronkelijke staat.

Het is daarom niet zo gek dat wat ik over Dzogchen lees en hoor, vertrouwd aanvoelt. Aangezien het onze oorspronkelijke staat van zijn is, beschrijven meerdere beoefenaars het: ‘alsof je je iets herinnert dat je eigenlijk altijd al wist’.

Terwijl ik me in Dzogchen verdiep, word ik me er sterk van bewust hoezeer ik mijn leven probeer te sturen en manipuleren. En hoeveel frustratie dat eigenlijk oplevert, aangezien de meeste zaken toch niet gaan zoals ik ze gepland heb. Het idee dat ik niet alleen die imperfectie, maar ook mijn frustratie erover gewoon kan laten zijn en omarmen als één van de vele verschijningsvormen van het bewustzijn, geeft me een gevoel van opluchting en bevrijding. Er ontstaat ruimte om het grotere plaatje te zien.

Op wat voor manier kun je Dzogchen dan toch ‘leren’, ook al gaat het eigenlijk om het ont-leren van iets?

Binnen de traditionele Dzogchen begint de beoefening altijd met ’transmissie’: een directe introductie tot deze oorspronkelijke bewustzijnsstaat door een leraar. Orlova: “Een leraar is iemand die de staat van totale perfectie al heeft gerealiseerd en jou kan instrueren en de weg wijzen. Want je moet natuurlijk wel weten waar je naar op zoek bent.”

Er bestaan verschillende overdrachtslijnen van leraar op student. Volgens Orlova gaan deze vaak vele generaties terug: “Onze leraar Chögyal Namkhai Norbu is twee jaar geleden overleden. Voor leden van onze gemeenschap die transmissie hebben ontvangen, heeft hij genoeg materiaal achter gelaten om mee verder te werken. Nieuwkomers kunnen terecht bij zijn opvolger, Yeshe Namkhai, die nu als enige geautoriseerd is om transmissie te geven.”

Volgens Orlova is een leraar essentieel: “Zonder leraar zou je veel tijd en energie kwijt zijn, zonder dat dit ergens toe leidt. De kans is groot dat je teleurgesteld raakt en het misschien wel opgeeft.” Hans Knibbe is het daar niet helemaal mee eens: “Een leraar kan je helpen uit je conventionele bewustzijn te stappen, het proces begeleiden en je corrigeren op momenten dat je in één van de vele valkuilen stapt. Maar ik zou niet durven zeggen dat een leraar onmisbaar is. Er zijn ook andere wegen om Dzogchen te ervaren. Je kunt er bijvoorbeeld over lezen in een boek. Of een ontwrichtende ervaring in je eigen leven kan ervoor zorgen dat die oorspronkelijke staat van zijn openbreekt.”

Dat kan Leonie Wielstra beamen. Zij ervaarde de vrije staat van Dzogchen spontaan en begon naar aanleiding daarvan met boeddhistische beoefening. “Je hoeft niets te leren, je hoeft je alleen maar te herinneren wie je in wezen bent,” schrijft ze in het Boeddhistisch Dagblad. De kunst is dus om alle obstakels te verwijderen die je ervan weerhouden je oorspronkelijke natuur te ervaren.

Knibbe herkent dat: “Om te verwijlen in onze oorspronkelijke openheid, is het nodig alle methodes, al je patronen en al je ankers los te laten. Als die vrijheid in jou eenmaal wakker wordt, is dat buitengewoon krachtig en explosief. Het blaast door je hele systeem.”

Maar zo’n ervaring is nog maar het begin. Knibbe: “Uiteindelijk gaat het erom te wennen aan die pure openheid van de geest, die zich toont in alles wat er is. En dat mee te nemen naar je dagelijks leven.” Dat is dan ook waar zijn School voor Zijnsoriëntatie zich op richt. De school biedt een ‘modern spiritueel levenskunstpad’, waarin hij de boeddhistische wijsheid van Dzogchen combineert met hedendaagse psychotherapie.

Knibbe: “In een training Zijnsoriëntatie creëren we de mogelijkheid om opeens open te vallen. Openheid is belangrijker dan ervaring. Door middel van energie-oefeningen, visualisaties, meditatie-instructies en persoonlijke begeleiding word je steeds voorbij de grenzen van je dagelijkse bewustzijn geleid, naar de open ruimte van je Gewaar-Zijn. De kunst is hieraan te wennen en al je ervaringen te leren herkennen als een expressie van het oorspronkelijke eenheidsbewustzijn. Op een gegeven moment wordt het steeds makkelijker om in onze oorspronkelijke Zijnsstaat te verblijven. Dat is de grote perfectie: elk moment is dan een expressie van openheid, schoonheid en liefde.”

Als je Dzogchen wilt beoefenen is daarvoor geen vaststaande route.

Orlova: “Er zijn geen standaardoefeningen, want Dzogchen is een hele persoonlijke weg. Het gaat om het ontwikkelen van zelfbewustzijn, en over het nemen van je eigen verantwoordelijkheid hiervoor. De oefeningen die je doet, zijn afhankelijk van je eigen gesteldheid, je vaardigheden en wat jij nodig hebt.”

Zelf geeft Orlova les in Yantra Yoga: “een prachtige vorm van meditatie in beweging. We hebben ook een Vajra dansgroep en bijvoorbeeld leraren die zich bekwamen in Tibetaanse geneeskunde. Daarnaast geven we basislessen in boeddhisme en boeddhistische beoefening, die voor iedereen toegankelijk zijn.”

Tijdens het schrijven van dit artikel realiseer ik me dat ik – in de paar weken die ik daarvoor heb – slechts mijn teen in de enorme diepte van deze boeddhistische stroming kan steken. Wat me opvalt is een subtiel verschil met de boeddhistische stromingen die mindfulness benadrukken. Dzogchen is net wat passiever: in plaats van te oefenen met je volle aandacht in het hier en nu aanwezig te zijn, is het meer een kwestie van al je patronen en concepten loslaten en ‘rusten in Zijn’, zoals Knibbe het verwoordt.

De Tibetaanse leraar Dilgo Kyentse, die in zijn laatste levensjaren hoofd van de Nyingmaschool was, beschrijft deze benadering van de werkelijkheid als een dans: “Alle verschijnselen tonen zich op natuurlijke wijze, op hun eigen manier, en vormen voortdurend veranderende patronen vol betekenis en bedoelingen, zoals dansers in een grote dans.”

Dzogchen is niet streven naar een piekervaring maar het ontwikkelen van een fundamentele openheid.

Uiteindelijk gaat het bij Dzogchen niet om het – eenmalig – bereiken van de verlichtingsstaat: een zogenaamde piekervaring. Maar om het cultiveren van deze fundamentele openheid op alle momenten van je leven.

“De staat van Dzogchen is allesomvattend en altijd veranderlijk,” benadrukt Orlova: “Mijn observatie is dat ik er makkelijker bij kan als ik ontspannen ben. En dan bedoel ik niet lui, maar met een geestelijke en lichamelijke kalmte. Maar verder is het erg lastig te omschrijven. Als ik er langer over nadenk is dat niet zo gek. Het zou niet kloppen als je het wel kon beschrijven, want dan zou het tastbaar en gelimiteerd zijn. Dzogchen is een beetje zoals liefde: daar kun je ook je vinger niet op leggen. Maar als het er is, dan weet je het.”

Titelbeeld: Lina Trochez

Verder lezen, luisteren en kijken

Rangdrolling
Website van het Nederlandse centrum van de International Dzogchen Community Rangdrolling.

Op de Facebookpagina vind je het actuele aanbod aan evenementen.

Van leraar Chögyal Namkhai Norbu zijn twee boeken in het Nederlands vertaald:
1. Dzokchen, de volmaakte staat van zijn.
2. Dzogchen Onderricht, het pad van spontane bevrijding.

School voor Zijnsoriëntatie
Website van de School voor Zijnsoriëntatie

Het boek ‘Zie je bent al vrij’ van Hans Knibbe is in de geest van Dzogchen geschreven en goed toegankelijk voor een westers publiek.
Binnenkort publiceert de Stichting Zijnsoriëntatie een vertaling van een standaardwerk over Dzogchen: De Schatkist van Schriftelijke Transmissie van Longchen Rabjam

Karnak
Robert Hartzema is een andere Nederlandse Dzogchen leraar: op zijn website Karnak vind je een overzicht van boeken en cursussen.

Dilgo Kyentse
Lezing Dilgo Kyentse

Een selectie van de Engelstalige artikelen over Dzogchen op LionsRoar:

– Practicing the Great Perfection door Barry Boyce
– Discovering the True Nature of Mind door Geshe Tenzin Wangyal Rinpoche
– Existence and Non-existence: Teachings on Dzogchen door Tulku Urgyen Rinpoche