Waarom hield de Boeddha eigenlijk van lijstjes?

‘Waarom de Boeddha zo van lijstjes hield’ zouden we met recht een Bodhi-productie kunnen noemen. Hoe is dit project ontstaan?

Tom: “Het idee komt van oud-hoofdredacteur Kitty Arends, aan wie ik het boek daarom ook heb opgedragen. Kitty las een vergelijkbare serie in het Amerikaans-boeddhistische tijdschrift Lion’s Roar en vroeg me of ik ook zoiets wilde maken. Ik heb een puzzelachtige geest, dus het leek me fijn om er nog een extra structuur aan toe te voegen. Het eerste lijstje heeft daarom één item. Het tweede lijstje twee, enzoverder. Die regel is natuurlijk volstrekt arbitrair, maar gaf mij houvast om uit het gigantische repertoire aan lijstjes binnen het boeddhisme deze tien te selecteren.”

Marijn: “Ik doe van alles en nog wat voor Bodhi, maar illustraties maakte ik nauwelijks. Terwijl ik primair illustrator ben van beroep. Toen Kitty met dit idee kwam, zei ik natuurlijk meteen ja. Ik lees Toms columns altijd met veel plezier. Zijn teksten zijn heel doordacht, maar toch ook speels geschreven. Dat gaf mij de ruimte hier op mijn eigen manier mee aan de slag te gaan.”

Waarom die focus op lijstjes, zijn lijstjes niet juist saai en droog?

Tom: “Ja, dat dacht ik eerst ook. Ik ben zenboeddhist en zenboeddhisten werken vaak met korte, kernachtige verhaaltjes waar kop noch staart aan zit (koans, red.). Eigenlijk moet je je al in een ‘verlichte’ toestand bevinden om ze te begrijpen. Die speelse, rock-and-roll attitude trok mij wel aan, zeker toen ik jonger was.

Toen ik zenmonnik werd, dook ik dieper in de bronnen. De Pali-canon bevat de oudste overlevering van het boeddhisme. De studie ervan viel me in eerste instantie tegen: het zijn ellenlange, kurkdroge teksten met veel herhalingen. Na verloop van tijd begon ik echter in te zien dat dit niet zo saai is als het lijkt. En dat je juist heel veel met deze teksten kunt doen. Door erover te schrijven, werden ze gezellen in mijn leven. Ik probeer zo’n lijstje steeds zelf te belichamen en ermee te werken. En dan wordt snel duidelijk dat ze juist een hele goede road map bieden van de road trip die het boeddhisme is.”

Waarom hield de Boeddha eigenlijk zo van lijstjes?

Tom: “Voor alle duidelijkheid: ik kan niet in de beste man zijn hoofd kijken, dus dat weet ik niet. We weten wel dat boeddhisten de eerste eeuwen niets van hun leer opschreven. Er waren dus geheugensteuntjes nodig. Lijstjes kun je zo opdreunen, in tegenstelling tot uitgebreide, ingewikkelde verhandelingen.

Ten tweede is het boeddhisme een praktisch levenspad en geen systematische filosofie. Het leven is nu eenmaal rommelig, nooit klaar en niet coherent. Als je A zegt, moet je ook niet-A zeggen, want anders klopt het niet helemaal. Ook dan kom je al snel bij lijstjes uit.”

Maar lijstjes veronderstellen toch juist systematiek en orde?

Tom: “Oh nee, helemaal niet! Het bestaan kun je niet in één oogopslag overzien of samenvatten. En een praktijk om door dat bestaan te navigeren dus ook niet. Je moet verschillende punten naast of onder elkaar zetten. Maar dat is niet per sé coherent. Je moet juist allerlei exegetische goocheltrucs uithalen om van die lijstjes een systematisch geheel te maken.

De leer van de Boeddha is eerder een wolk van tips en trucs en perspectieven. Zodra je begint met: ‘Dit moet je doen’, volgt al snel: ‘Maar dat moet dan ook. En zus heeft er ook mee te maken’. En zo blijf je maar doorgaan met tips geven.

De Boeddha bleef tijdens zijn decennialange carrière steeds lijstjes erbij maken. En in de millennia die daarop volgden kwamen er nog meer lijstjes bij, tot op de dag van vandaag. Dat komt omdat de werkelijkheid veranderlijk, conditioneel en nooit helemaal volmaakt is. Kijk, dat is alweer een lijstje van drie.”

“Wat ik me nog afvroeg, Tom,” brengt Marijn in:

“Waren er bepaalde lijstjes of onderdelen van het boek, die je lastiger vond om te schrijven?”

Tom: “Nee, eigenlijk niet, het verschijnsel writer’s block is mij vreemd. Maar ik moet wel zeggen dat ik alleen die lijstjes heb geselecteerd die mij inspireerden. De lijstjes waar ik geen relatie mee had, heb ik gewoon links laten liggen.

Marijn: “Ik worstel zelf namelijk wel met een writer’s block als ik teksten schrijf – of een variant daarop tijdens het illustreren. Ik teken veel in opdracht en vaak met een duidelijk afgebakend onderwerp. Dan zit ik daar achter een leeg vel papier en dan slaat de zelftwijfel en kritiek toe. Soms bevries ik gewoon. Ik zie ook wel boeddhistische parallellen: een writer’s block is een klassiek voorbeeld van níet in het moment zijn.

Maar bij deze serie voelde ik me juist me heel vrij om gewoon maar te beginnen. Ik kon die blokkade loslaten. Dit project viel ook samen met een periode in mijn leven waarin ik opeens anders ben gaan tekenen. Alsof er een knopje is omgegaan: ik begin gewoon en zie wel wat er gebeurt. Deze serie was voor mij dus een bouwsteentje om losser te komen in mijn hoofd.”

Wat is jullie favoriete lijstje?

Marijn: “Lastig, maar als ik moet kiezen ga ik voor de laatste, ‘de tien boeien’, omdat daarin veel samenkomt. En jij, Tom?”

Tom: “Daar wil ik nu eens helemaal geen antwoord op geven. Het boek is al zo gecondenseerd: uit honderden lijstjes heb ik er tien samengevat en dan vraag jij: wat is je favoriet? Ik weet dat de media zo werken, maar dit boekje gaat er juist over dat er niet zoiets is als ‘dit ene ding’. Wat vanochtend mijn favoriete lijstje is, kan vanmiddag alweer anders zijn. Het verschuift met de noden in mijn leven.”

Marijn: “En wat is dan vandaag het meest relevante lijstje voor jouw bestaan?”

Tom: “Vandaag is dat het tweede lijstje over wijsheid en mededogen. Ik schrijf namelijk een stuk voor de universiteit van Eindhoven over hoe het boeddhisme ons kan inspireren om beter om te gaan met de ecologische crisis. En hoe we daarin het midden kunnen vinden tussen aanvaarding en radicaal activisme – die beiden nodig zijn.”

Waarom zou de trouwe Bodhi-lezer dit boek kopen?

Marijn: “Het begon met de serie op Bodhi, maar voor het boek is het project weer een stuk verder getransformeerd. De illustraties die op de website staan, vind je niet in het boek terug. Dat had praktische redenen: de tekeningen op de website zijn liggend, maar het boek is verticaal. En het binnenwerk van het boek is zwart-wit, terwijl de website juist in kleur is. Het boek is bovendien in een kortere tijdsperiode gemaakt, dus de tekeningen zijn een stuk coherenter qua stijl.”

“Toen ik het idee voorlegde bij uitgeverij Asoka reageerden ze enthousiast, maar vroegen ze ook om meer tekst,” vult Tom aan: “De insteek van de columns is behouden, maar de uitwerking is uitgebreid. Ik geef meer voorbeelden en informatie over het boeddhisme. Hoe speels het boek ook is – door de structuur en door de illustraties van Marijn – de grote opdracht blijft om lezers iets te vertellen over hoe het boeddhisme in elkaar zit. Er bestaat tegenwoordig veel sympathie voor en interesse in het boeddhisme, maar tegelijkertijd is er zeer weinig kennis. Terwijl die boeddhistische filosofie juist heel praktisch toepasbaar is in het dagelijks leven. Daar is ze op ontworpen.”

Alle illustraties bij dit artikel zijn van Marijn van der Waa

---

• Lees hier de tien lijstjes die eerder op Bodhi werden gepubliceerd
• Het boek ‘Waarom de Boeddha zo van lijstjes hield’ is te bestellen via uitgeverij Asoka/Milinda
• Nieuwsgierig naar Marijns tekenkunsten: http://www.vanderwaa.com/
• Meer over Tom Hannes