Waarom jezelf beschermen niet egocentrisch is

Misschien ken je wel iemand in je omgeving die steeds onbaatzuchtig voor anderen zorgt. Iemand waar je altijd op kan rekenen, die zichzelf vanzelfsprekend opzij schuift. Feilloos voelt deze persoon de noden van anderen aan, terwijl hij of zij vaak de eigen noden negeert. Het is niet vreemd dat dit kan leiden tot uitval, burn-outs en uitputting.

Ik heb het zelf ook wel eens ervaren, in mijn beginjaren als vader bijvoorbeeld. Voor mij was het vanzelfsprekend dat je alles doet voor je kroost. Ik wilde het ook gewoon heel erg goed doen. En soms kan je natuurlijk niet anders dan alles opzij schuiven omdat je kinderen zorg nodig hebben. Maar op een gegeven moment werd ik zo moe dat ik niet langer op een goede manier kon zorgen. Dat was een goede les. In mijn geval was het antwoord eenvoudig: vaste tijdstippen inbouwen om te mediteren en te studeren in mijn eentje zonder gestoord te worden.

Het is niet verkeerd om altruïstisch in het leven te staan en anderen te helpen of te geven, maar je mag daarbij je eigen basisbehoeftes niet vergeten. Het onderstaande verhaal van de Boeddha, over twee acrobaten, laat zien dat dit een tijdloos thema is. Het verhaal is mijn eigen bewerking van de Sedakasoetra. Onderdeel van de Satipatthana Samyutta uit het boek Samyutta-nikaya (SN47.19). Er bestaat een Chinese parallel die slechts in details verschilt: SA 609 in de Samyukta-agama.

Twee acrobaten

Twee acrobaten maken zich klaar om hun kunsten te vertonen. De marktplaats is gevuld met toeschouwers die luid applaudisseren. Na een buiging plaatst de leraar een lange stok van bamboe op zijn schouder. Het publiek houdt de adem in. De leerling klimt naar boven en balanceert met één voet op het uiteinde van de stok. Op dat moment zegt de leraar tegen de leerling: “Ik zal jou beschermen en jij beschermt mij. Op die manier beschermen we elkaar en zullen we veilig zijn.” Terwijl de leerling gefocust blijft om zijn evenwicht te bewaren, antwoordt hij: “Het klopt niet wat je zegt, leraar. We moeten allereerst onszelf beschermen. Op die manier beschermen we elkaar en zullen we veilig zijn.”

Wie eerst: jezelf of de ander?

Het is in bovenstaande act van groot belang dat de ander niet valt, dus is het logisch om je volledig op de veiligheid van de ander te richten. De leraar focust zich op de bamboestok goed recht houden zodat zijn leerling niet valt. Hij hoopt dat de leerling geen gekke bewegingen maakt, zodat iedereen veilig blijft.

Het lijkt dan ook tegenstrijdig van de leerling om te zeggen dat je eerst jezelf moet beschermen. Maar hij heeft wel degelijk een punt. Wanneer beide acrobaten enkel met de ander bezig zouden zijn, is de kans groot dat ze hun eigen evenwicht verliezen waardoor de ander onherroepelijk zal vallen. Pas wanneer ieder zich op zichzelf concentreert, is de voorwaarde geschapen voor de veiligheid van beide acrobaten. Op deze manier beschermen ze dus elkaar, door eerst en vooral zichzelf te beschermen.

Eigen verantwoordelijkheid

Dit kan makkelijk gelezen worden als een oproep tot egocentrisme. Maar dat is niet wat de Boeddha met dit verhaal bedoelt. Wat hij wel bedoelt is eigenlijk erg eenvoudig: je kan anderen pas echt – op een duurzame manier – helpen wanneer je zelf gecentreerd bent en je eigen noden erkent. Zoals bij het opvoeden van kinderen: wanneer je zelf een slaapgebrek hebt of niet goed eet, zal je zorg van mindere kwaliteit zijn.

Het valt op dat het de leerling is die de leraar corrigeert. Ook hier wordt dus de nadruk gelegd op je eigen verantwoordelijkheid. Je moet altijd zelf blijven nadenken en niet zomaar iets aannemen omdat iemand een hogere positie bekleedt. Natuurlijk moet je ook de ander beschermen, maar niet uitsluitend. Dat is het punt dat de leerling inbrengt. Een harmonieuze samenwerking tussen de twee acrobaten kan enkel wanneer zij in zichzelf gecentreerd blijven. In het dagelijks leven is het net zo.

Hoe bescherm je jezelf?

Maar hoe doe je dat, jezelf beschermen? In de visie van de Boeddha betekent dit dat je mindfulness beoefent, zoals beschreven in de Satipatthana soetra Satipatthana of Juiste Mindfulness is de zevende spaak van het achtvoudige pad. Het gaat om het beoefenen van de vier fundamenten van mindfulness: Lichaam, Gevoel, Geest en Dharma’s. . De Boeddha vertelt dat de beoefening van mindfulness een beschermende kwaliteit bezit. We beschermen onszelf door onze geest te cultiveren, zodat ons handelen, spreken en denken niet geleid wordt door woede, begeerte en onwetendheid.

Deze bescherming kan je zien als een vorm van voor onszelf zorgen. Tegelijk beschermen we ook anderen, omdat ons handelen en spreken moreel en welwillend is en anderen dus geen schade berokkent. Daarnaast bezitten we een geest die getraind is in goedwillendheid en empathie. Kortom, we ontwikkelen kwaliteiten in onszelf die zich richten op de ander. Mindfulness training speelt dus een fundamentele rol om oprecht anderen te kunnen helpen.

Maatschappelijke transformatie

Wanneer we door middel van mindfulness de aandacht op onszelf gericht houden, voorkomen we dat we meegesleurd worden door onze woede, begeerte en egocentrisch handelen. Zo kunnen anderen zich veilig voelen in onze aanwezigheid. Wanneer we onszelf beschermen, dan beschermen we onze naasten en uiteindelijk ook de maatschappij tegen onze eigen begeerten, lusten en egocentrische impulsen. Van onze roekeloze zoektocht naar steeds meer, van onze afgunst, jaloezie, onze woede en concurrentiedrang.

Voor de Boeddha is de ultieme sleutel tot een harmonieuze maatschappij de persoonlijke oefening in ethiek en spirituele groei. Hoewel idealistisch, en misschien onrealistisch, start volgens hem de transformatie van de maatschappij bij het individu en bij onze individuele verantwoordelijkheid. Uiteraard is er meer nodig dan persoonlijke groei om wereldproblemen aan te pakken, maar het is ontegensprekelijk een noodzakelijk onderdeel van een globaal transformatieproces.

Gouden uurtjes

Het doel van de Boeddha was uiteraard om ons tot nirvana te leiden en niet om burnouts te voorkomen. Toch kunnen we de symboliek van het verhaal ook toepassen op een meer werelds doel: we beschermen onszelf tegen uitval zodat we anderen kunnen blijven helpen, op een manier die voor beide partijen duurzaam is. Dat doen we door met aandacht te leven. Door eerlijk te kijken en te durven toegeven dat het genoeg is, dat je moe bent, dat je tijd voor jezelf nodig hebt, dat je op moet laden, dat je je grenzen aan moet geven en dat die gerespecteerd dienen te worden.

Zo plan ik al jaren op voorhand, in samenspraak met mijn gezinsleden, tijd in voor mezelf die volledig vrij is. Tijd waarin ik rustig kan studeren, lezen en mediteren. Ook tracht ik vroeg te gaan slapen en sta standaard op tussen vier en vijf ’s ochtends. Die paar uurtjes in de heel erg vroege ochtend zijn goud waard en zorgen ervoor dat ik vol energie en vooral met een rustig gemoed er kan zijn voor mijn gezin en de wereld.

---

Verhalen van de Boeddha

De boeddhistische soetra’s bevatten talloze waardevolle inzichten in de vorm van verzen, conversaties, essays en verhalen van de Boeddha. Lees ook het verhaal van Koning Sakka en de woede etende demon.

Geraadpleegde literatuur en bronnen:

• Analayo (2012) ‘Protecting Oneself and Others through Mindfulness: The Acrobat Simile in the Samyukta-agama’, Sri Lanka International Journal of Buddhist Studies, 2, pp. 1–23.
• Analayo (2014) Perspectives on Satipatthana,Cambridge: Windhorse Publications.
• Analayo(2020) Mindfulness in Early Buddhism: characteristics and functions. Cambridge: Windhorse Publications.
• Bodhi, B. (2000) The connected discourses of the Buddha: a translation of the Samyutta Nikaya, pp. 1648. Boston (Mass.): Wisdom (The teachings of the Buddha).
• Hecker, H. (2009) Similes of the Buddha: an introduction, pp.166-168. Kandy: Buddhist Publication Society.
• Suttacentral: Early Buddhist texts, translations, and parallels.

Omslagafbeelding: Traditional Acrobat, foto: Ikhlasul Amal, Flickr.