Zen weekkalender: de onvolmaakte maandag

Als begeleider van online meditaties is Tom Hannes altijd op zoek naar inspiratie. Zo kwam hij uit bij de goden waar we de naam van onze weekdagen aan danken. Wat kunnen we leren van de maangodin, Tyr, Wodan, Donar, Freya, Saturnus en de zonnegod?

Deel 1: De zen van maandag
Illustratie: Marijn van der Waa

‘Kunnen we uit de namen van de weekdagen een boeddhistische inspiratie putten? Die vraag kwam bij me op toen ik nieuwe invalshoeken zocht voor mijn dagelijkse online meditatiebegeleidingen. Zenmeditatie komt in zekere zin altijd op hetzelfde neer. Juist daarom ben ik onophoudelijk op zoek naar andere manieren om steeds hetzelfde te zeggen. Om iets te kunnen suggereren van de verrassende rijkdom van die eenvoudige meditatietechniek.

Nadat ik de klassieke zenbloemlezingen hier in huis had uitgeplozen en geplunderd had wat er te plunderen viel, overviel me bovenstaande vraag. Wat als ik nu eens met de dagen van de week aan de slag ging? Ze verwijzen allemaal naar oude heidense goden en per slot va rekening is het boeddhisme al vijfentwintig eeuwen gespecialiseerd in het putten van inspiratie bij goden uit andere culturen en tradities. Zo was de grote bodhisattva van het mededogen, gigantisch populair in Azië, ooit een Chinese rijstgodin. Waarom zouden onze lokale heidense goden niet even inspirerend kunnen zijn?

De zeven goden van de week

Zondag en maandag verwijzen vanzelfsprekend naar de zonnegod en de maangodin. Dinsdag verwijst naar Tyr, de Noorse god van de gerechtigheid. Woensdag is de dag van Wodan, de Germaanse oppergod. Donderdag verwijst naar Donar, de Germaanse god van donder en bliksem Vrijdag is afgeleid van Freya, de Noorse godin van liefde en vruchtbaarheid. Zaterdag heeft een Romeinse achtergrond: Saturnus, god van de landbouw en de tijd.

Samen bieden ze zeven invalshoeken om zeven aspecten van een zenleven te duiden. Heel ernstig hoef je de link met de goden niet te nemen. Het gaat er hier dus niet om dat de Germanen en Romeinen eigenlijk zenboeddhisten waren. Dat waren ze niet. Het is maar een lichtvoetige en speelse manier om mijn geliefde zenmeditatie in een nieuw daglicht te bekijken.

Deze eerste column gaat over maandag. De dag van de maan. Dat is duidelijk.

Maar welke maan inspireert ons het meest? De Romeinse godin Luna, die de landbouw onder haar hoede had? Of zoeken we ons heil bij de maan van de klassieke Griekse filosofen zoals Aristoteles, die dacht dat de maan een volmaakte bol was, het eerste hemellichaam van een sereen en harmonieus heelal?

Of gaan we voor de maan van Galileo Galilei? In de zeventiende eeuw keek hij als een van de eersten met een telescoop naar de maan en zag dat de bol verre van volmaakt was. Zijn maan leek meer op een puistenkop, bezaaid met kraterinslagen, die eerder blijk gaven van een kosmische chaos dan van een ontroerende harmonie. Wat valt daar op die onttoverende maan voor zen te vinden? Wel, mogelijk meer dan we op het eerste gezicht denken.

Ook in de zenkunsten komt de maan vaak voor.

Zenboeddhisten schilderen graag enso’s. Dat zijn grote cirkels die met één geconcentreerde penseeltrek op papier gezet worden. Enso’s werden zo populair dat ze vandaag een beetje het icoon van de zenkunst zijn. Eén interessante interpretatie is dat ze de volle maan voorstellen, die in de zenfilosofie vaak staat voor onze Boeddha-natuur. Daarmee lijkt het eerder te slaan op de volmaakte maan van Aristoteles, dan op de puistenmaan van Galilei.

Maar het interessante van de enso’s is dat ze opzettelijk slecht geschilderd worden. Dat wil zeggen: een beetje ensoschilder zal nooit proberen er een volmaakte cirkel van te maken. En kijk, dáár wordt het voor mij interessant. Want een Boeddha-natuur als onze diepe ware volmaakte aard zegt mij niets. De volmaakt harmonieuze kosmische wetten van de antieke Grieken evenmin. Leuk om over te dromen, maar eerder gevaarlijk als je denkt dat jouw volgende maandag pas zen zal zijn als hij in de buurt van een gelukzalige volmaaktheid komt. Maar echte maandagen zijn bezaaid met kraterinslagen, net als de maan zelf. Even rommelig als de kosmos. En even gehavend als het gemiddelde menselijke innerlijk. Dromen van een volmaakt harmonieus leven en dat ‘zen’ noemen zal ons niet zo gek veel helpen.

Maar wat we wel kunnen is van de perfect onvolmaakte dag een echt kunstwerk maken.

Door ons Boeddha-vermogen erop los te laten. Dat wil zeggen: door gul en met interesse en liefde te kijken naar wat opduikt en rustig te onderzoeken hoe we er hier en nu het best op reageren. Even sereen als de maan zelf, die nochtans niet gespaard wordt door de chaos van het bestaan. Even licht als de volle maan in de nacht.

Het doet me ook denken aan een zendialoogje met de Chinese zenmeester Mazu. Hij was een imponerende figuur wiens charisma de zen over heel China verspreidde. Maar op het einde van zijn leven werd hij erg ziek. Een monnik kwam hem opzoeken en vroeg hem hoe hij het stelde. Mazu’s antwoord was even legendarisch als kort: ‘Zongezicht Boeddha, Maangezicht Boeddha.’ Ik denk graag dat hij daarmee het volgende bedoelde: ‘In mijn goeie dagen schitterde ik als een zon en daarmee deed ik laaiend aan Boeddhawerk. Nu ik vaalgrijs en ziek ben, zijn de omstandigheden een pak minder laaiend, maar ik kan er net zo goed Boeddhawerk in verrichten.’

Ziedaar dus de zen van maandag: de zen van de onvolmaaktheid, van het bekraterde bestaan als plaats van een ontwaakte levenswandel. Of zoals de Japanse meester Dogen Kigen schreef:

Waarmee zal ik de wereld vergelijken?
Het maanlicht weerkaatst
in een dauwdruppel
bengelend aan de bek
van een kraanvogel.

Bekijk deze video, waarin de Japanse zenmeester en kunstenaar Kazuaki Tanahashi vertelt over de cirkel in zen