Dharma en de kunst van… kalligraferen

Serie: Dharma en de kunst van…

Binnen het boeddhisme bestaan verschillende kunstvormen. Voor Bodhi interviewt redacteur Anne Kleisen beoefenaars van deze uiteenlopende disciplines. In aflevering 2: kalligraferen.

Wat is kalligrafie?

“Kalligrafie betekent letterlijk ‘schoonschrijven’. Het woord komt uit het Grieks. Het gaat niet alleen om het schrijven van de karakters, maar ook om de betekenis van de karakters tot uitdrukking te brengen. De schrifttekens kunnen langzaam en uiterst precies geschreven of vluchtig en spontaan op papier gezet zijn. Al naar gelang de stemming van de maker en de gebruikte techniek. Daarnaast komt er in de penseelvoering iets heel belangrijks tot uitdrukking: de ziel van de kalligraaf. Net als wandelen, eten of afwassen kan kalligraferen een vorm van meditatie zijn: een manier om de onderliggende leegte van alles aan te raken. Kalligrafie is voor mij een verrijking, omdat ik er schoonheid mee creëer. Het is geen doel op zich, maar een proces waar ik steeds opnieuw instap. De energie komt vrij en ik verdwijn in wat ik doe, in de expressie die ontstaat.”

Hoe kwam kalligrafie op jouw pad?

“Meer dan veertig jaar geleden begon ik met Westerse kalligrafie bij de School voor Filosofie. Ik maakte daar deel uit van een groep die filosofische teksten van Plato en Ficino kalligrafeerde en gaf kalligrafieles. Ongeveer vijfentwintig jaar geleden kwam ik in aanraking met zenboeddhisme. Binnen de Japanse tak van deze traditie is het werken met kwast en inkt een kunstvorm. Natuurlijk wilde ik me daar ook graag in verdiepen.

Tijdens een pelgrimstocht in Japan zag ik overal gekalligrafeerde teksten. Ze straalden zoveel schoonheid, rust en aandacht uit. Dat ontroerde me. Ik ging bij een Japanse kunstenares in de leer om mij deze vorm eigen maken. Na een aantal jaren bij haar, ben ik ook nog bij een Chinese kunstenaar in de leer geweest die meer de traditionele vorm van kalligrafie doceerde. Dat gaf mij de mogelijkheid om een diepere verbinding te leggen met het kalligraferen.”

Kan je meer vertellen over de stijl die je nu beoefent?

“Ik kalligrafeer altijd met de kwast en niet met de pen. Ik doe dat in verschillende stijlen. Van stempelschrift, kanselarijschrift en Kanji, tot semicursief en cursief. Kanji is het gebruikelijke hoekige schrift waarin bijvoorbeeld de Hartsoetra wordt geschreven. Het stempelschrift werd vroeger gebruikt op grafstenen en op steenplaten. Tegenwoordig zie je het vooral op de persoonlijke, rode stempels op een werk. Cursief schrift is een uiterst expressieve kunstvorm van de kunstenaar. Het is moeilijk te ontcijferen omdat de schrifttekens in elkaar overgaan. De werken die ik maak zijn best uiteenlopend: van heel klein schrift tot heel groot werk in expressieve stijl. Ik houd er erg van een groot werk te maken met maar één karakter, maar net zo goed ook juist van heel klein schrift schrijven.”

Wat is de link tussen kalligrafie en boeddhisme?

“In het zenboeddhisme reciteer je onder andere de hartsoetra en de lotussoetra. Ik maak me deze teksten nog meer eigen door ze te kalligraferen. Ik reciteer ze als ik ze aan het schrijven ben. Zodra ik de kwast op het papier zet en volledig aanwezig ben, dan is er geen kwast en geen papier meer. Er is dan ook geen Anneke meer. Net als in de zenbeoefening heb ik geen verwachtingen van wat ik maak. Ik kan niet zeggen: ”Ik ga iets moois kalligraferen.” Ik kan geen resultaat afdwingen. Het is belangrijk dat je geen gedachten hebt bij wat je maakt.

Soms maak ik een karakter wel vijftig keer. Dan is er zeker één waarvan ik gelijk voel: ‘wauw, die is het’. Dit heeft te maken met de chi die er vanaf straalt en de schoonheid die zich dan laat zien. Dan is het haast universeel. Dan heb ik het niet gemaakt, maar hét is gemaakt. De leegte zit dan in de vorm. Als ik iets beoog met mijn werk dan is het dat ik de volheid in de leegtes kan ervaren en dit laat spreken in wat ik maak.”

Hoe bekwaam je je in deze kunstvorm?

“Naast de lessen die ik heb gevolgd is het een kwestie van heel veel oefenen door het overschrijven van teksten. Dit is mijn dagelijkse vorm van meditatie. De vorm van de basiskarakters, Kanji, ligt vast. Deze karakters heb ik eindeloos geschreven om het mij eigen te maken. Van daaruit ben ik met de vrijere stijlen en het stempelschrift begonnen en zo heb ik uiteindelijk ook mijn eigen stijl ontwikkeld.

Voor mij is het belangrijk om ook in de vrije vorm de oorsprong van het karakter te blijven herkennen. Ik kalligrafeer alleen karakters waar ik de betekenis van weet. Als ik een karakter mooi vind, is het een zoektocht om daar de betekenis van te herleiden. Ik kijk veel in oude boeken, zoals Chinese en Japanse woordenboeken en antiquarische werken om mij nog meer te verdiepen in de geschiedenis van de oude kalligrafiemeesters en me hun manier van kalligraferen eigen te maken.”

Heb je ook een manier om je op een kalligrafie-sessie voor te bereiden?

“Ik doe Qi-gong oefeningen of ik mediteer. Ik kijk ook naar het witte papier om rust te scheppen. Ik start altijd met lijnen kalligraferen, van boven naar beneden, van links naar rechts. Dat creëert rust, voordat ik aan het eigenlijke werk begin.”

Wat is een valkuil bij het kalligraferen?

“Als ik weinig tijd heb, ben ik geneigd om niet te kalligraferen. Daarom probeer ik, ook al is het maar een uurtje, mezelf de ruimte te geven om dan toch te gaan zitten en een paar karakters te creëren. Of om alleen maar lijnen te trekken of cirkels te maken. Een andere valkuil is, dat ik iets afdwing of iets moois wil maken. Ook als ik een fout maak in bijvoorbeeld het schrijven van een soetra, is dat een oefening, omdat ik dan weer helemaal opnieuw moet beginnen. Het is een uitdaging om te accepteren dat een werk soms niet helemaal uitpakt zoals je zou willen.”

Zie je ontwikkeling in je eigen werk?

“Ik zie een duidelijk verschil tussen het werk dat ik nu maak en dat van vijftien jaar geleden. Ik heb nu een grotere beheersing van de karakters, de stijlen en de techniek. Ook heb ik meer ervaring om te herkennen of een werk schoonheid laat zien. Als ik werk exposeer dan passen sommige oudere werken niet meer bij de fase waar ik nu inzit. Ik raak nooit uitgekeken op kalligraferen. Ik hou erg van het witte papier en de zwarte inkt. Het is verstillend en krachtig en geeft veel uiting tot expressie.”

De omslagafbeelding heet ‘Mu-No Thing’. Alle kunstwerken bij dit artikel zijn gemaakt door Anneke Roozendaal.

Meer weten? Bekijk haar website.