De diepere wijsheid van de hartsoetra
Judith Sudholter
17 maart 2022
· 7 min. leestijd
Met een onbevangen blik stapt Judith in de beoefening van een dagelijkse hartsoetra-recitatie. Ze ontdekt dat er achter de - op het eerste gezicht abstracte - tekst een diepe, mystieke wijsheid schuilgaat.
“De hartsoetra geeft de essentie van de boeddhistische leer weer,” schrijft boeddhistisch vertaler en leraar Karl Brunnhölzl: “Je kunt er van fragment tot fragment op contempleren. Maar je kunt haar ook zien als een koan. Of eigenlijk als een hele reeks koans, die als matroesjka-poppen in elkaar verstopt zitten.”
Dagelijkse recitatie
Na mijn verhuizing vond ik – tot mijn blijdschap – al vrij snel aansluiting bij een meditatiegroep in mijn nieuwe woongemeenschap. Met een paar medebewoners kom ik elke doordeweekse ochtend samen. Een buurvrouw stelde voor om naast een stille meditatie dan ook de hartsoetra te reciteren. Dat deed zij namelijk al dagelijks. Nieuwsgierig stemden we in. Over de hartsoetra wist ik eigenlijk nog maar bar weinig. Ja, dat het een belangrijke tekst is binnen het boeddhisme. Maar waar gaat deze soetra eigenlijk over? En wat heeft dat reciteren voor zin?
Leegte
‘Dit lichaam is leegte, leegte is niet anders dan dit lichaam. Dit geldt ook voor gevoelens, waarnemingen, mentale formaties en bewustzijn Lichaam, gevoelens, waarnemingen, mentale formaties en bewustzijn worden binnen de boeddhistische psychologie 'de vijf skanda's' genoemd. Klungers: Dit zijn de elementen waaruit ons zelf bestaat. Ze vormen een circulair proces waarmee we voortdurend ons zelfbeeld en wereldbeeld bevestigen en bijstellen. Met bewuste aandacht - meditatie - kunnen we uit deze cyclus stappen en in een cyclus van open, aanvaardende aandacht stappen. .’
Inmiddels kan ik deze zinnen dromen. Maar begrijpen waar het over gaat kostte wat meer moeite. Gelukkig kon ik afgelopen herfst aansluiten bij een online studieklas over de hartsoetra, gegeven door Jan Klungers
Leeg betekent niet dat het niet bestaat, of geen waarde heeft, maar dat het ‘leeg van een afzonderlijk zelf’ is. Alles is intrinsiek met elkaar verbonden.
TweetSunyatta en Samsara
Om die ‘ultieme werkelijkheid’ te begrijpen, moeten we volgens Klungers iets weten over De Chinese Zijnsleer, waar het zenboeddhisme mee vermengd is geraakt: “De Chinese zijnsleer deelt het bestaan op in twee fasen: aan de ene kant heb je de vormloosheid, waar alles uit ontstaat en waar alles weer naar terugkeert. Dat is de ‘absolute werkelijkheid’ die sunyatta heet. Aan de andere kant heb je onze dagelijkse realiteit: de toestand van samsara.”
“Sunyatta en samsara zijn intrinsiek met elkaar verbonden,” benadrukt Klungers: “Het is dus niet zo dat we samsara moeten ontvluchten of loslaten: samsara is juist de manier waarop sunyatta tot uitdrukking komt. Ze schemert als het ware door in het alledaagse leven om ons heen. De hartsoetra gaat erover dit waar te nemen.”
Hartsoetra als ritueel
De hartsoetra is rond het begin van onze jaartelling geschreven en heeft binnen het Mahayana boeddhisme de status van een geloofsbelijdenis. In veel zencentra over de hele wereld wordt de hartsoetra dagelijks gereciteerd. Vaak is zo’n recitatie deel van een uitgebreid ritueel, waarin kloosterlingen en leken ook andere teksten reciteren en bijvoorbeeld de namen van de overledenen noemen.
Onderstaand filmpje geeft een indruk van zo’n traditionele recitatie:
Klungers: “De voorzanger – binnen het zenboeddhisme heet deze ‘ino’ – en de gemeenschap wisselen elkaar af en de recitatie is omkleed met buigingen en wierookofferandes. De tekst is opgedeeld in lettergrepen. Klankschalen en de mogukyo (een Japans slaginstrument) geven het ritme aan: in de loop van de soetra wordt het tempo steeds verder opgevoerd.”
Dat klinkt leuk, maar wanneer haal je dan adem? Klungers: “In een grote groep valt het niet op als je af en toe een lettergreep overslaat.” En wat is de functie van het reciteren? Kom je daardoor misschien in een trance? “Nee,” zegt Klungers: “De tekst is te kort om in een trance te raken, maar je kunt je wel overgeven aan de klank en de cadans. Als ik dat doe, merk ik dat sommige fragmenten ineens heel diep tot me doordringen.”
Ritme en taal
Nu zijn we in mijn meditatiegroep niet met zoveel mensen, dus dat reciteren pakken we net even wat anders aan. We doen het niet zo snel mogelijk, maar juist met ingebouwde rustmomenten. Zo dringt de tekst dieper tot ons door – en niet onbelangrijk – kunnen we tussendoor even op adem komen.
Eén persoon geeft het ritme aan met twee simpele stokjes. En tussen de alinea’s pauzeren we steeds een stuk of vijf maten. Op gezette momenten klinkt de klankschaal en is er een langere pauze. De afsluitende mantra zingen we.
We probeerden verschillende versies van de hartsoetra uit en ontwikkelden als snel de voorkeur voor een Nederlandse vertaling. Klungers snapt dat: “Waarom zou je de soetra in het Japans reciteren, als je die taal niet verstaat?” De recente vertaling van Thich Nhat Hanh (2014), die door één van zijn monniken weer in het Nederlands werd omgezet, sprak ons uiteindelijk het meest aan.
Een moderne versie van de hartsoetra door de Japanse monnik Kanho Yakushiji
De vergankelijkheid zien in het dagelijkse leven
Het reciteren van de hartsoetra geeft structuur en verdieping aan onze ochtendmeditaties. Het is niet zo dat ik elke keer als ik de hartsoetra reciteer een verlichtingservaring heb. Maar ik merk wel dat de tekst gedurende de dag regelmatig bij me terugkomt: dan spelen er ineens een paar zinnen door mijn hoofd. Dat ervaar ik als een mooie reminder: ik doe dan even een stapje terug en kan het grotere geheel zien. Ik sta er even bij stil dat mijn gevoelens en gedachten – waar ik meestal door in beslag genomen word – niet zo allesbepalend zijn als ze vaak lijken.
Ook verbeeld ik me dat ik, sinds ik de hartsoetra reciteer, iets vaker de vergankelijkheid waarneem in de wereld om mij heen. Dan zie ik bijvoorbeeld ineens het kind terug in een oude dame. Of het aankomende verval doorschemeren in een bloeiende narcis.
Avalokiteshvara en Sariputra
De hartsoetra is in verhaalvorm geschreven. Avalokiteshvara, de mythische bodhisattva van compassie, deelt zijn inzichten met Sariputra. Sariputra is de belangrijkste leerling van de historische Boeddha en staat symbool voor wijsheid. Dat juist Avalokiteshvara – het toonbeeld van compassie – degene is die de hartsoetra onderwijst, verwijst ernaar dat wijsheid en inzicht niet kunnen ontstaan zonder compassie.
Tijdens een diepe meditatie gaat Avalokiteshvara de ‘stroom van prajna-paramita’ binnen en komt tot bovengenoemde inzicht: dat niets op zichzelf bestaat en dat alles wat wij om ons heen waarnemen een uitdrukking is van die ene ultieme werkelijkheid. Dat is de les die hij aan Sariputra meegeeft. Prajna betekent wijsheid en paramita’s zijn deugden die de beoefening zowel ondersteunen als daaruit voortkomen. Klungers: “De ‘stroom van prajna-paramita’ is wat je ervaart als je zodanig bent ondergedompeld in de beoefening dat je niet meer terug kunt.”
De meest verheven mantra
In de loop van het verhaal wordt duidelijk dat de hartsoetra boven alle andere lessen van het boeddhisme uitstijgt. Een aantal belangrijke boeddhistische theorieën, zoals de vier edele waarheden en het achtvoudige pad, maar ook ‘de twaalf schakels van onderling afhankelijk ontstaan’ (paticcasamuppada) komen voorbij. En over al deze leerstellingen zegt Avalokiteshvara dat ook zij niet op zichzelf bestaan.
De hartsoetra was revolutionair.
Tweet“De hartsoetra was revolutionair. In de eerdere teksten van de boeddhistische canon is sprake van een uitgedachte, zeer complexe psychologie. De hartsoetra legt dit eigenlijk terzijde en zegt: daarin is het ‘het’ niet te vinden,” aldus Klungers. Daarom zegt de tekst over zichzelf dat het de ‘meest verheven mantra’ is, die al die andere wijsheden overbodig maakt: ‘Wie dit kan zien hoeft niets meer te bereiken.’
De andere oever
De hartsoetra besluit met de beroemde mantra ‘Gate, gate, paragate, parasamgate, bodhi svaha’. Letterlijk betekent dit: ‘Gegaan, gegaan, naar de andere oever, iedereen is naar de andere oever gegaan, wijsheid, hoera!’ Klungers: “Die andere oever ziet er eigenlijk niet zo heel anders uit dan deze kant van de rivier: het grote verschil is dat je er nu met andere ogen naar kijkt, met de ogen van de eeuwigheid.”
Meer informatie
Website Zen in Salland
Nederlandse vertaling van de hartsoetra, versie Thich Nhat Hanh
Traditionele hartsoetra recitatie binnen de Soto Zen traditie
Een moderne versie van de hartsoetra door Japanse monnik Kanho Yakushiji
Karl Brunnhölzl over de hartsoetra
Titelbeeld: Begonia Flower door Joel Penner, via Flickr, formaat gewijzigd.
Afbeelding Avalokiteshvara van ShahJahan via WikimediaCommons
