Kijk mij: het fenomeen selfie onder de loep

“I Amsterdam is te individualistisch” en moet weg. Zo luidt de titel van dit nieuwsbericht in oktober 2018. De uitspraak is afkomstig van Groenlinks in Amsterdam. De partij vindt dat de rood-witte letters, die sinds 2004 het Rijksmuseumplein sieren en fungeren als enorme toeristenmagneet, staan voor individualisme. Dat terwijl Amsterdam juist solidariteit zou moeten uitstralen volgens de partij.

Selfie zone

De driedimensionale letters, ruim twee meter hoog en 23 meter breed, waren vanaf 2004 tot december 2018 de drukstbezochte ‘selfie-zone’ van Amsterdam. Voor filmmaker George Schouten was het ook de perfecte uitvalsbasis voor zijn documentaire ‘Kijk mij’, waarin hij op zoek gaat naar de betekenis van het fenomeen selfie.

De film beslaat vier seizoenen, waarin Schouten de vele zichzelf fotograferende toeristen vastlegt met zijn camera. Zo zien we de archetypische modieuze jonge vrouw, die met opgeheven hielen wulps staat te poseren, terwijl haar vriendin het perfecte moment probeert te vereeuwigen. We zien mensen hun selfiestick bewegen, op zoek naar de hoek waarin ze het meest gunstig uitkomen en de meisjes met rokjes, die hun sprong in de lucht proberen te grijpen op de camera. Zelfs de boeddhistische monniken die Schouten op het plein aantreft blijken een selfiestick te hebben.

Zelfloze zelf

Wat is die aandacht voor het ik? En wie is die ‘ik’ eigenlijk? Is het een vorm van narcisme, of egocentrisme? Of is er een diepere betekenis in het maken van een seflie? Met deze vragen in het achterhoofd gaat Schouten in gesprek met een aantal toevallige en iets minder toevallige voorbijgangers. Zo geeft Maurice Knegtel, die ‘zichzelf’ in eerste instantie beschrijft als zenleraar, schrijver, museummedewerker, vader, partner en sociaal bewogen mens, een beknopt college over het ‘zelfloze zelf’.

De Boeddha zou volgens Knegtel gesteld hebben dat er weliswaar iets is dat we als het zelf kan aanwijzen, maar dat we ten diepste niet kunnen weten wat dat is. Als je gaat zoeken, kun je het nergens vinden, het is geen solide iets. “Wellicht is het nemen van selfies een manier om te voelen dat er wel een zelf is, om te voelen dat er een kern of essentie is”, aldus Knegtel.

Momenten delen

Tussen de met smartphone bewapende toeristen treft Schouten ook een jongeman met een polaroidcamera aan. Lukas Lukas, zoals hij zichzelf noemt, kiest bewust voor een apparaat waarmee de hoeveelheid foto’s die je kunt maken beperkt is. “Je pakt het moment”, zegt hij, “en hebt vervolgens iets tastbaars in je hand, in plaats van het maken van honderden foto’s waar je verder nauwelijks naar kijkt.”

De diepere betekenis van het maken van selfies gaat volgens Lukas over het delen van momenten en het incasseren van de waardering voor die momenten, in de vorm van likes. “En dat werkt verslavend”, zegt hij. “Het constant willen filmen van plezierige momenten maakt die momenten kunstmatig. Maar mensen lijken dat nodig te hebben, om van het moment te kunnen genieten.” Zelf deelt hij dan ook liever niets op sociale media. “Je doet dat stiekem toch om likes te generen, dus ik doe er niet aan mee, om maar niet teleurgesteld te raken”.

Ook zangeres en actrice Monique Klemann, weet als geen ander hoe het is om constant in de belangstelling te staan en vertelt over de periode dat ze moeder werd en blij was om haar aandacht te kunnen verplaatsten van zichzelf naar haar kinderen. De nu 48-jarige zangeres, ziet echter weinig kwaad in het nemen van selfies. “Ik denk dat mensen gewoon hun ervaringen willen delen. Met pappa, mamma en vrienden en dat het niet alleen maar gaat om het ‘kijk mij nu eens’”.

Kijk mij papa

In tegenstelling tot de mensen die hij filmt en interview, bekijkt Schouten zijn eigen selfiezucht door een kritische lens, zo lijkt het. De bron van zijn eigen drang om de mooiste liefste en gekste momenten in zijn leven vast te leggen en te delen op Facebook zoekt hij in het onverwachte overlijden van zijn vader, toen hij pas tien jaar oud was. Volgens Schouten zijn de vele foto’s die hij plaatst op social media niets anders dan een roep om aandacht: Papa, kijk mij eens!”

De onderliggende vraag, die nergens expliciet wordt gesteld in de film, is volgens mij: is dit erg? Al in 2014 schreef ik voor Boeddha Magazine een column over het fenomeen selfie, waarin ik mij hardop afvroeg: ‘Hoe zit dat met de Boeddha? Zou hij aan Instagram-selfies gedaan hebben?’ Volgens de oudste bronnen van Boeddha’s leer, de Pali-canon, is het idee dat wij een onveranderlijk en aanwijsbaar ‘zelf’ bezitten de vrucht van onwetendheid, wat weer een van de drie hoofdoorzaken is van het lijden. Een andere beroemde uitspraak over het concept van een ‘zelf’ komt van de 13e-eeuwse Japanse zenboeddhist Dogen Zenji:

To study the Way is to study the Self. To study the Self is to forget the Self. To forget the Self is to be enlightened by all things of the universe. To be enlightened by all things of the universe is to cast off the body and mind of the Self as well as those of others. Even the traces of enlightenment are wiped out, and life with traceless enlightenment goes on forever and ever.

Geen zelf

Met andere woorden: er is geen zelf, maar we doen even net alsof dat er wél is, zodat we het kunnen bestuderen, om er vervolgens achter te komen dat het een illusie is. Die ontmaskering leidt vervolgens naar verlichting, omdat ons bewustzijn zich uitstrekt buiten de grenzen van die vastomlijnde identiteit. We leven niet meer alleen in ons eigen wereldje, maar in het hele universum.

Er is dus niet zo heel veel mis met het fenomeen zelf, of het hebben van een ego. Vindt ook schrijver Tonnus Oosterhoff in de documentaire, die zelf zoveel mogelijk achter de coulissen blijft staan. “Het ik-gevoel is de steiger van de opgroeiende mens, maar je hebt die als volwassene niet meer nodig.” Maurice Knegtel denkt daar iets anders over. “Het ‘ik’ eist dagelijks zijn plek en het is een Illusie om ego-loos te worden. Het ‘ik’ is ook hetgeen dat mij dagelijks naar het meditatiekussen toebrengt. Zonder ego zouden we in een inrichting terecht komen.”

Liefde

Nog niet zo lang geleden ervaarde ik zelf het genoegen van bijna 100 likes, toen ik op Facebook een bericht plaatste over het overlijden van mijn moeder. Weliswaar was daar mijn ego, dat het enorm leuk vond om al die complimenten in ontvangst te nemen over hoe goed ik mijn gevoelens wel niet onder woorden wist te brengen. Maar daarnaast was er ook een gevoel van me gesteund voelen. Want het delen van dit nieuws, en bijbehorende emoties, leverde ook heel veel liefdevolle reacties op waarin mensen lieten weten dat ze aan me dachten.

Menselijker wordt het eigenlijk niet. En dat is maar goed ook. “Het ‘ik’ moet je waarderen voor de functie die het heeft”, zegt Knegtel. “En meer niet?” Vraagt Schouten. “Nou ja, liefhebben, zoals we alles liefhebben, luidt Knegtels antwoord. Waarop Schouten zegt: “Ik kom in al mijn films op liefde uit.” Knegtel, met bulderende lach: “Hoe zou dat nou komen?”

Meer informatie
De documentaire ‘Kijk mij’ wordt uitgezonden op zondag 24 februari, om 15:25 op NPO2.