Eveline Brandt: “Je hoeft geen radicale geheelonthouder te worden”

“Zo min mogelijk schade willen aanrichten aan jezelf, andere levende wezens en de aarde. Dat is voor mij ethisch handelen. De vijf voorschriften uit het boeddhisme zijn daarvoor een behulpzame kapstok. Ik ervaar ze niet als onderdrukkende regels, maar als adviezen die juist bevrijdend zijn: kijk, zo zou je kunnen leven. In het welvarende Gooi groeide ik op zonder religieuze of levensbeschouwelijke kaders. Dat was echt een gemis. De vraag ‘hoe moet ik leven?’ heeft mij lange tijd gekweld. De vijf leefregels zijn daardoor het belangrijkste wat het boeddhisme mij bracht. Toen ik er voor het eerst kennis van nam, dacht ik direct: ‘Ja, dit sluit aan! Niet omdat het zo moet, maar omdat ik het zo wil’.

De vijf voorschriften of deugden (pañca-sila in het Pali) zijn richtlijnen van de Boeddha over ethisch handelen. Welke rol spelen ze in het dagelijks leven van hedendaagse boeddhisten?

Deel 1: Mindfulness- en compassietrainer Eveline Brandt

Gezond eigenbelang

Zo min mogelijk schade aanbrengen is eigenlijk wat bescheiden. Daar kan wel een stapje bij. Ethiek helpt me ook om het goede te willen ontwikkelen, iets bij te dragen, met compassie te communiceren. Daarin zijn de intenties net zo belangrijk. Dat vind ik het fijne aan het boeddhisme: als het minder goed lukt kom je niet in de hel, maar je kunt mild zeggen: ‘De intentie was goed, het is nu niet gelukt, ik oefen verder om wel het goede te doen’.

In het boek ‘Terug naar het hart’, dat ik schreef met Joost van den Heuvel Rijnders, wijden we een heel hoofdstuk aan ethiek. Daarin onderstrepen we dat ethisch handelen allereerst goed is voor je eígen belang. De Boeddha was geïnteresseerd in het lijden en het opheffen daarvan: dat begint in je eigen geest. Je voelt je immers zelf ook veel beter wanneer je vriendelijke woorden spreekt in plaats van boze. Je hoeft dat niet te doen om een soort heilige te worden!

Niet doden

De vijf voorschriften kun je negatief formuleren, maar ook positief. ‘Ik neem mij voor af te zien van het doden van levende wezens’ wordt dan: ‘ik neem mij voor andere levende wezens te beschermen’. De voorschriften krijgen dan ook een subtielere laag. ‘Niet doden’ kun je bijvoorbeeld breder zien als: eerbied voor het leven. De meeste mensen zullen natuurlijk niet snel doden. Maar het voorschrift gaat over alle vormen van schade die je niet wilt aanrichten aan jezelf en de ander. In ‘Terug naar het hart’ citeren we Matthew Flickstein, die het mooi verwoordt in zijn boek ‘Zeven stadia van zuivering’: Telkens als we anderen veroordelen, behandelen we hen alsof ze voorwerpen zijn, doden we onze band met hun eigenheid en inherent goddelijke natuur.

Ik ervaar dit zelf heel duidelijk als ik word gestoord, bijvoorbeeld door een telemarketeer wanneer ik zit te eten. Eerder kon ik dan vrij bot reageren aan de telefoon: val me niet lastig. Ik had dan ook het gevoel dat ik er recht op had om onaardig te zijn. Dat is allemaal ego: ‘ik moet op mijn strepen staan’. Nu probeer ik er bij stil te staan dat die ander ook een levend wezen is dat gelukkig wil zijn. Ik mag mijn grens trekken, maar dat kan ook vriendelijk. We hebben dan beide een leukere dag.

Niet nemen wat niet gegeven is

Ik zal niet snel iets stelen, want zo ben ik opgevoed. Dat geldt wellicht ook voor jou en veel andere mensen. Maar dit voorschrift gaat over nog veel meer vormen van ‘in beslag nemen’. Iemands tijd, of eigenwaarde bijvoorbeeld. Soms gebeurt er iets bij mijn kinderen waar ik het niet mee eens ben en dan vraag ik eerst: ‘vind je het goed als ik hier iets over zeg?’ Als ze dan nee zeggen respecteer ik dat. Natuurlijk mogen ze niet over me heen lopen, maar ik ook niet over hen. Of denk aan het innemen van ruimte in een gesprek. Ik kon eerder nog weleens het hoogste woord voeren tijdens etentjes, uit onzekerheid denk ik, of om stiltes op te vullen. Mensen die veel praten, daar zit doorgaans veel lijden onder. Dat ik nu rustiger ben en beter luister, illustreert ook dat het met mij beter gaat.

Seksueel wangedrag

Het ligt voor de hand dat we anderen niet misbruiken puur uit onze eigen wellust. Subtieler gezegd gaat dit voorschrift ook over de vraag of je iets toevoegt in intieme relaties. Probeer je die ook over liefde en verbinding te laten gaan? Ook kreeg het voorschrift voor mij persoonlijk meer diepgang door me voor te nemen om geen seksuele schade aan mezélf aan te laten richten. Door te willen pleasen liet ik een partner in het verleden weleens over mijn grenzen gaan. Nu voel ik heel duidelijk en ferm: ‘nee, dat zal me niet meer overkomen’. Compassie begint met zelfcompassie. ‘Je moet eerst je eigen kopje vullen en dan stroomt het vanzelf over, naar de ander’, las ik laatst heel treffend. Jezelf beschermen, zacht zijn voor jezelf, daar heeft de ander ook profijt van.

Incorrect spreken

Om echt bewust en mindful te spreken, in alle situaties, pffff….. Deze is voor mij denk ik het moeilijkst van alle leefregels . Wanneer verliezen we nu sneller onze mindfulness dan in het contact met anderen? In bepaalde familiesituaties bijvoorbeeld, kun je zo snel geraakt worden in oude kindstukken van jezelf. Het ego wil het dan soms overnemen en maakt dat ik op mijn strepen wil staan: ik zal ze weleens de waarheid zeggen! Gelukkig leer ik steeds meer om ter plekke een draai te maken. Hoe? Vooral door niets te doen. Te pauzeren. ‘Dingen nalaten is het pad’, schrijft Pema Chödron heel treffend. Even de kamer uitlopen. Niet meteen dat appje terug sturen. Ademhalen. Daarna is er weer een keuze zichtbaar geworden om het anders te doen in de communicatie.

Verdovende middelen

Drugs, alcohol, overmatig eten of seks: iedereen kent wel manieren om de geest te bedwelmen en pijn of stress zo minder te hoeven voelen. Op een subtielere manier is veel tijd doorbrengen op Facebook of Netflix dat net zo goed. Of winkelen. In het Gooi, waar ik opgroeide, is het belangrijk dat je er slank en hip uitziet. Ook al was ik daar al afstand van aan het nemen, ik zag mezelf nog steeds te vaak shoppen vanuit een soort conditionering. Ik besloot daarom een jaar lang geen kleding te kopen en dat was zó bevrijdend. Ik kan nu door een winkelstraat lopen zonder te denken aan al die jurkjes die ik tekort zou komen.

Oefenen in ethisch handelen

Gelukkig hoeven we niet celibatair en kaalgeschoren door het leven, met een bedelnap alle genot verzakend. Gisteren dronk ik sinds lange tijd een heel goed glas wijn. Als een soort feestje, met veel aandacht. Ik raakte al aangeschoten na een half glas, haha! Maar ik deed dit niet op de automatische piloot, of omdat ik mezelf wilde bedwelmen. Het gebeurde bewust en bij wijze van uitzondering. En het was heerlijk. Die mooie middenweg in het boeddhisme maakt alles mild: je hoeft geen radicale geheelonthouder te worden, maar neemt je voor dat je je geest beschermt tegen bedwelmende middelen. Je mag daarin je eigen weg zoeken.

Kunnen we het ethisch handelen ondersteunen door onze beoefening? Voor mij is dat geen moeilijke vraag: ik doe het dagelijks, door de vijf leefregels aan het begin van mijn meditatie hardop te zeggen. Inmiddels al zo’n tien jaar. Daarnaast vind ik de hartmeditatie ook helpend, en het oefenen met de hartskwaliteiten: liefdevolle vriendelijkheid, medevreugde, compassie en gelijkmoedigheid. Ethiek kan soms wat rationeel lijken, maar dit zijn hele liefdevolle oefeningen die dat overstijgen: ze doen iets voor je hele wezen.”

Zelf oefenen? Luister naar deze Metta meditatie met Eveline brandt

Meer informatie
Eveline Brandt (1968) is mindfulness- en compassietrainer en beoefent vipassana-meditatie. Ze geeft mindfulness- of MBSR-cursussen in Leiden. Daarnaast biedt zij vervolg- en verdiepingstrainingen aan, zoals de cursus ‘Mindfulness & zelfcompassie’ en de ‘Basiscursus boeddhisme’, begeleidt zij online meditaties voor 30NOW en geeft individuele coaching.

Het boek ‘Terug naar het hart: compassie in het dagelijks leven’ verscheen in oktober 2021.