Zien in het donker

Hoe zie jij de wereld? Door je ogen, je oren, met je neus, je vingertoppen, je mond of je zesde zintuig? Ik doe ’s ochtends eerst de gordijnen open om te zien of de zon schijnt. Ik kijk in de spiegel om te zien hoe mijn gezicht erbij staat op de schaal van fris en fruitig tot doodmoe. En gelukkig heb ik dan mijn lenzen nog niet in!

We grijpen de wereld om ons heen met onze ogen, we hechten aan wat we zien: om het op zijn boeddhistisch te zeggen. Toen ik laatst voor het eerst in Gent was en ik de oude gebouwen, de boten en wolkenluchten bekeek, vroeg ik mij af: hoe zou ik de stad ervaren als ik blind was? Ik realiseerde me dat ik dan in het diepe onbekende zou moeten springen, zou moeten vertrouwen op mijn andere zintuigen.

Zoals luisteren naar het verkeer (uit welke richting komt die auto en op welke afstand bevindt die zich?), bladeren die over straatstenen raspen, de stemmen om mij heen (in Gents dialect, Italiaans, Frans), horen waar de verkoopster zich bevindt om een boek af te rekenen. De geur van frites, het water in de gracht en een openbaar toilet opsnuiven. Het zout op de frites en de smaak van regendruppels proeven. Voelen waar ik loop, waar ik kan lopen zonder te struikelen, de pijn als ik tegen een lantaarnpaal aanloop. Voelen hoe ik mij hier voel, hoe de stad ‘voelt’. Zonder gezichtsvermogen word je wereld kleiner, maar op een andere manier misschien wel groter.

Het valt op dat een aantal uitzendingen in het televisiearchief van de BOS over (doof-)blindheid gaat: de ontroerende film ‘Planet of snail’ over de doofblinde dichter Young-Chan, de film ‘How to describe a cloud’ over een jonge muzikante en haar blinde moeder, ‘Voorbij horen en zien’, een portret over schrijfster en zenboeddhist Marloes Lasker die door de ziekte van Usher nagenoeg doof is en steeds minder ziet.

Ms Nakamura en filmmaker Madelon Hooykaas

Je ziet in de films hoe mensen worstelen met hun blind- en doofheid. En tegelijkertijd is diezelfde handicap ook een verrijking. Marloes Lasker vertelt dat je als mens altijd beperkingen hebt waar je mee om te gaan hebt. Zie je alleen je beperking en raak je steeds meer opgesloten in jezelf of zoek je naar ruimte binnen je beperkingen? Dat is de spiegel die zij de kijker voorhoudt.

Niet kunnen zien kan dus een bron zijn van spirituele ontwikkeling. In het Taoïsme en bepaalde scholen van het Tibetaans boeddhisme wordt blindheid zelfs nagebootst in een zogenaamde donkerteretraite. Degene die in retraite gaat verblijft een tijd lang – van uren tot jaren – alleen in een verduisterde ruimte. Het advies is dit alleen te doen als gevorderde beoefenaar en onder begeleiding van een spiritueel leraar. Deze retraite wordt gezien als een oefening voor het moment van sterven en de fase die je dan volgens het Tibetaans boeddhisme doormaakt; de bardo.

Het begint bij de rust die je ogen krijgen, even uit de wereld die zo gedomineerd wordt door visuele prikkels. Die rust, zo stelt Martin Lowenthal in Dawning of Clear Light. A Western Approach to Tibetan Dark Retreat Meditation, leidt tot ontspanning van lichaam en geest en het doorsnijden van oude mentale en emotionele gewoonten. Ook geeft het je de kans te leren verblijven in wat ‘de natuurlijke staat van de geest’ wordt genoemd.

Dat de sjamanen die Madelon Hooykaas heeft gefilmd in ‘Zij die zien in het donker’ sjamaan zijn geworden, heeft een praktische oorzaak: er waren geen andere mogelijkheden voor blinde vrouwen om een belangrijke rol in de maatschappij te vervullen. En misschien hebben zij ook wel betere papieren om sjamaan te worden, omdat zij andere vaardigheden hebben aangeleerd. ‘Zien’ zij dingen die aan anderen voorbij gaan? Zoals de geesten van overledenen?

Hoewel de meeste Nederlanders huiverig staan tegenover het bestaan van geesten, constateert filmmaker Madelon Hooykaas een toegenomen belangstelling voor sjamanisme. In Japan is nog steeds behoefte om een sjamaan te raadplegen op het gebied van heling van lichaam en geest, communiceren met overledenen en levensvragen. Ik ben in ieder geval nieuwsgierig geworden naar deze laatste blinde vrouwelijke sjamanen van Japan en wat zij ons ziende mensen te vertellen hebben over leven en dood.