Boeddhistisch omgaan met klimaatpijn: hoe werkt dat?

Headerfoto: Jacob Kapteijn

---

Met vijf andere sanghaleden verzamel ik me bij een rustige ingang van het park. Tussen twee vennetjes vormen we een kring. Iemand begeleidt een korte meditatie, er klinkt een bel en in wandelmeditatie lopen we over de bruggetjes tussen de sloten door, naar het centrale veld waar de demonstratie zal plaatsvinden. Op het veld vormen we weer een kring en buigen naar elkaar bij het geluid van de bel – voordat we ieder onze 1,5 meter-stip op zoeken.

Als antwoord op een veelomvattend probleem als de klimaatcrisis lijkt het een klein, misschien zelfs wel nietig gebaar. Toch is dit ritueel voor mij heel betekenisvol. In mijn leven zijn boeddhisme en klimaatactie direct met elkaar verbonden. De Vietnamese zenleraar Thich Nhat Hanh, oprichter van de traditie waarbinnen ik beoefen, verwoordt het zo: “Wij mensen hebben onszelf altijd als afgescheiden van de rest van de natuur beschouwd. We classificeren dieren en andere schepselen als de ‘natuur’, als iets waar wij buiten staan en gedragen ons dienovereenkomstig. (…) Maar mens en natuur zijn niet van elkaar te scheiden. We moeten diep doordrongen raken van ons interzijn ‘Interzijn’ is één van de kernbegrippen uit het jargon van Thich Nhat Hanh. Daarmee doelt hij op de observatie dat alles in de wereld met elkaar verbonden is. Als ik diep in mijn thee kijk, zie ik niet alleen de theeplant, de kweker en de plukker, maar ook het regenwater dat eens in een wolk zat, is een bekende reflectie van de zenleraar. om de aarde te kunnen redden,” schrijft hij in het boekje Wat de wereld nodig heeft.

Onlangs werd dat concept van interzijn voor mij ineens pijnlijk voelbaar. Ik woon in een ecodorp, op een prachtige plek aan de rand van het bos. Als bewoners hebben we met de grondeigenaar en met de gemeente afgesproken dat wij tijdelijk van het terrein gebruik mogen maken. Maar het einde komt in zicht: momenteel buigt de gemeente zich over de herbestemming van de plek. En daarom begon de eigenaar alvast met het ‘opschonen’ van het terrein. Eerst kwamen er mannen met kettingzagen, gevolgd door grote rupsbandvoertuigen met grijpers die bomen als onkruid uit de grond trokken. Binnen twee weken transformeerde het boslandschap tot een parklandschap. En terwijl ik dit schrijf hoor ik hoe een joekel van een shreddermachine de laatste gekapte boomstammen verpulvert.

Die krakende boomstammen gaan mij letterlijk door merg en been. Het kappen geeft niet alleen veel onrust, het maakt me ook – afwisselend – boos, verdrietig en moedeloos. Voor ons terrein geldt een waslijst aan natuurbeschermingswetten – waar de herbestemmingsplannen veelvuldig naar verwijzen – maar toch mag dit blijkbaar. Blijkbaar mogen deze grote machines – nu voor de kap, maar straks ook voor de bouw – de bomen beschadigen, de bodem verdichten en het leefgebied van allerlei dieren en insecten verstoren.

Dit drama in mijn achtertuin raakt direct aan de zorgen die ik heb over het grotere geheel.

Als ik over de klimaatcrisis nadenk, zie ik de mensheid voor me als een konijn dat in de koplampen van een naderende auto staart en verstijfd van schrik blijft zitten. Dat beeld maakt me wanhopig, boos en verdrietig.

Ook nu weer, tijdens het klimaatalarm, als ik op het waterige demonstratieveld sta, waar regen en zon elkaar afwisselen, gaat er een wirwar aan emoties door me heen. Alle andere mensen die vandaag zijn komen opdagen – en het besef dat we een netwerk van acties vormen door het hele land – geeft me een gevoel van geruststelling: ik ben niet de enige die zich zorgen maakt over ‘het grootste probleem van deze tijd’. Tegelijkertijd voel ik verbazing en ongeloof: hoe kan het dat het zo overduidelijk is dat we als mensheid de aarde aan het verwoesten zijn, maar nog steeds niet structureel van koers veranderen?

Ik voel ook verdriet om al het lijden dat klimaatverandering nu al veroorzaakt, en angst voor wat nog zal komen.

Joanna Macy en haar ‘werk dat verbindt’

Al die emoties vind ik maar knap lastig. Vaak lijkt de makkelijkste uitweg om het hele vraagstuk maar te negeren – ook al zit dat me ook niet lekker. Maar wat dan wel? Gelukkig heb ik al eens kennisgemaakt met ‘Het werk dat verbindt’ van Joanna Macy. Zij betoogt dat juist in onze heftige emoties onze kracht ligt. En dat ons lijden een opening biedt om te ontdekken waar we eigenlijk veel om geven: “Als je boos bent over een bos dat wordt gekapt, kun je die woede zien als een teken dat je vertelt hoeveel je om dat bos geeft.”

‘Het werk dat verbindt’ bestaat uit een uitgebreide reeks groepsoefeningen, waarin je leert deze emoties te eren en om te zetten in constructieve actie. “Hoe meer je oefent,” zegt Macy: “Hoe meer je automatisch je pijn en frustratie begint te associëren met de liefde die daaraan ten grondslag ligt.”

Volgens Macy is het belangrijk dit soort emoties de ruimte te geven: “Ruimte geven aan je pijn is essentieel, als er geen plek is voor negatieve emoties voel je namelijk ook niet de passie en liefde die daaraan ten grondslag ligt.”

Macy raadt overigens nog een eerste stap aan, ter voorbereiding op de confrontatie met onze pijn, namelijk: ‘het uiten van je dankbaarheid’. Dat helpt je om met volle aandacht in het huidige moment aanwezig te zijn. Het creëert ruimte om onze pijn voor de wereld te erkennen.

Je emoties de ruimte geven is een vorm van meditatie, en eigenlijk heel simpel: ga zitten en observeer wat zich in jou afspeelt, zonder oordeel en zonder dat je er op hoeft te reageren. Als we op die manier onze pijn ‘eren’, zoals Macy het noemt, ontdekken we dat onze pijn een functie heeft: het is een signaal dat er iets mis is.

Je druk maken over het klimaat is een gezonde reactie op een reëel probleem

Een tijdje geleden sprak ik met Lian Kasper, een trainer en workshopfacilitator die zich onder meer op ‘Het Werk Dat Verbindt’ baseert. “Het is gezond om je zorgen te maken over klimaatverandering,” benadrukt zij. “Mensen die zich druk maken over de klimaatcrisis horen vaak dat ze te gevoelig of angstig zijn. Hierdoor gaan ze zich schuldig voelen over hun emoties. Maar dat klopt niet: het gaat daadwerkelijk niet goed met de aarde. Zonder deze emotionele reactie zouden we niet in actie komen.”

De spiraal verbeeldt het stappenplan van ‘Het werk dat verbindt’. Het blijkt te werken bij mij. Wanneer ik dieper kijk naar de emoties over de bomenkap, word ik me bewust van de band die ik voel met mijn woonplek. Ik ervaar een sterke verbondenheid en betrokkenheid bij het bos en alle planten, vogels en insecten. Elk jaar dat ik hier woon heb ik ook hen beter leren kennen.

Zo werkt het ook als ik dieper kijk naar mijn frustratie over het beleid van de huidige nationale en internationale politiek. Ik kom dan uiteindelijk uit bij mijn ontzag en verwondering over de rijkdom van de natuur en het mysterie van het leven. “Als we onze emoties eren”, zegt Macy, “komen we meer tot leven en ervaren we een sterkere verbondenheid met de wereld.”

Dat brengt me bij de derde stap van Macy’s model: ‘Met andere ogen kijken’.

Het werk dat verbindt bestaat uit een hele reeks oefeningen waarin je leert nieuwe perspectieven in te nemen. Een voorbeeld van zo’n oefening is ‘De Zevende Generatie’. Hierbij plaats je jezelf op een tijdslijn tussen je voorouders en de komende generaties. Vervolgens ga je in een rollenspel het gesprek aan met een verre nazaat in de toekomst. Deze fictieve persoon vraagt jou wat jij hebt gedaan voor de aarde op dit cruciale moment in de geschiedenis.

Dergelijke oefeningen helpen je reflecteren op je relaties en je plek in het grotere geheel te vinden. Van daaruit ontstaat vaak ook een nieuw handelingsperspectief. Je weet nu wat belangrijk voor je is, zodat je bij kan dragen aan verbetering van de situatie.

Wat betekent dit voor mij? Ik zet me nu weer met veel energie in voor de visiegroep die een permanent ecodorp in mijn woonplaats wil oprichten. Als visiegroep praten wij onder andere mee over de herbestemming van de plek waar nu het tijdelijke ecodorp zit. We benadrukken niet alleen dat het belangrijk is de natuurwaarden ook tijdens het bouwproces te borgen. Maar denken ook actief mee aan een zo ecologisch mogelijke invulling van de nieuw te bouwen woonwijk.

Uiteindelijk, zegt ook Thich Nhat Hanh, is aandacht voor onze emoties de sleutel tot transformatie. Willen we positief bijdragen aan mens en maatschappij, dan moete we leren omgaan met onze emoties. “Als we onze emoties niet wegdrukken en liefdevol bekijken, leren we de diepere wortels van lijden te doorgronden. Dan handelen we niet meer vanuit angst of boosheid, maar vanuit begrip en mededogen. En alleen begrip en mededogen op collectieve schaal kunnen ons vrij maken.”

---

Dit artikel is o.a. geïnspireerd door een eerder interview dat Judith hield met Lian Kasper. Het resultaat daarvan wordt binnenkort gepubliceerd in het papieren tijdschrift Spirit of Wageningen.

Binnen de traditie van Thich Nhat Hanh is een Earth Holder sangha opgericht. Informatie over de Nederlandse afdeling vind je hier.