Boeddhistische Culturen: Bönboeddhisten vullen beelden

“Hebben jullie rituele voorwerpen meegenomen?”, vraagt Tibetaanse leraar Sangmo Yangri. De twee Nederlandse Bönboeddhisten die vandaag beelden komen vullen en activeren, kijken elkaar vertwijfeld aan. Wieger: “Ik heb nog wel een paar steentjes uit de Andes. Dat is een heilige berg.” Hij rent snel naar boven om ze te halen.

Bönboeddhisme in de huiskamer

Wieger is voorzitter van Ligmincha Nederland Ligmincha is een internationale organisatie onder leiding van Tenzin Wangyal Rinpoche. Naast Ligmincha zijn er in Nederland Bönboeddhisten actief binnen stichting Tapiritsa en bij een onafhankelijke sangha in Drenthe. , de grootste vereniging van Bönboeddhisten – ook wel Bönpo’s – in Nederland. De stichting telt zo’n 120 leden, waarvan ongeveer de helft actief beoefent in één van de lokale sangha’s. Vandaag komt een intiem gezelschap bijeen in Wiegers huiskamer in Utrecht: de Tibetaanse leraren Sangmo en Sherap, Nederlandse Bönpo’s Erik en Wieger en ondergetekende journalist. Het doel: de twee beelden van de Utrechtse sangha letterlijk opvullen met rituele objecten en ze vervolgens middels een ceremonie inwijden.

Bön staat bekend als de oudste spirituele traditie van Tibet. Het is niet hetzelfde als Tibetaans boeddhisme, alhoewel het er wel op lijkt. Zo is het vullen en tot leven brengen van beelden niet uitgevonden door Bönboeddhisten, maar een ritueel dat in veel Tibetaans boeddhistische tradities wordt uitgevoerd. Binnen de Tibetaanse tradities worden de beelden gevuld met papiertjes waarop de mantra’s van de betreffende godheid staan beschreven. Welke verschillen er nog meer zijn, hoop ik vandaag te ontdekken.

Verlichte lichaam van de Boeddha

Het beeld van Tapiritsa is als eerste aan de beurt. Behendig schroeft Sherap Lodoe het beeld van zijn sokkel. Sherap is leraar aan het Lishu instituut. Als kloosterling is hij te herkennen aan zijn lange, dieprode gewaad met blauwe details. Ondertussen weet Sangmo Yangri mij te vertellen dat Tapiritsa een verlichte Bönleraar was uit de achtste eeuw. Sangmo promoveerde op de Böntraditie en geeft nu les aan het Indiase Lishu instituut. “Tapiritsa staat symbool voor de natuurlijke staat van onze geest”, legt ze uit.

Een heel scala aan pakjes en zakjes komt op tafel. Niet alleen de steentjes uit de Andes verdwijnen in het holle beeld: ook kleurrijke kraaltjes, lapjes stof, een berg ongekookte rijst, een briefje met een mantra en heel veel verkruimelde wierrookstokjes.

Sangmo: “De mantra bevat levenskracht: door dit ritueel brengen we het beeld tot leven. Het beeld representeert het verlichte lichaam van de boeddha. Het is een plek van devotie en vormt een belangrijke ondersteuning in de beoefening.”

Medicijn en kostbare edelstenen

Binnen de Tibetaanse cultuur staan dit soort beelden niet alleen in kloosters, maar ook bij mensen thuis op een huisaltaar. Het vullen ervan is dus een veelvoorkomende activiteit. Sangmo: “Vaak stoppen mensen er kostbare edelstenen en andere waardevolle spullen in.” Sherap: “Een ander belangrijk ingrediënt is ‘medicijn’, maar dat is in poedervorm en geeft daarom problemen bij de douane. De wierrookstokjes zijn een vervanging: ze bevatten ook een mengsel van heilige kruiden.”

“Elke lama maakt één keer in zijn leven een grote voorraad medicijnpoeder,” weet Wieger. “Dat is een persoonlijke kruidenmix. Als de lama op pad gaat neemt hij altijd een beetje van dit mengsel mee.” Erik: “Kijk: deze balletjes zijn ook gemaakt van medicijnpoeder, alleen dan samengeperst. Eigenlijk zijn het een soort pillen.” Ook de ‘pillen’ verdwijnen in het beeld. Ondertussen prikt Sherap onvermoeibaar met een stokje in het beeld om de rijstkorrels in alle verborgen hoeken en gaten te krijgen.

Is Bön boeddhisme?

Het tweede beeld is van Tonpa Shenrab, ‘de Boeddha van de Böntraditie’. Sangmo: “Tonpa Shenrab is de grondlegger van Bön. Hij leefde 10.000 jaar gelden, een stuk eerder dan de Sakyamuni Boeddha.”

Dat brengt me op de vraag: is Bön nu eigenlijk onderdeel van het boeddhisme of is het een aparte traditie? Een thema dat Sangmo na aan het hart ligt. Enthousiast begint ze de geschiedenis van Bön uit de doeken te doen. Sangmo: “Het korte antwoord is nee. Bön is de oudste traditie van Tibet. Het boeddhisme zoals verkondigd door de Sakyamuni Boeddha kwam pas vele eeuwen later, maar werd de dominante religie. Dat zorgde natuurlijk voor politieke strubbelingen. Beide tradities bestonden vele eeuwen naast elkaar en hebben elkaar wederzijds beïnvloed.”

Tibetanen in ballingschap

Sinds de Chinese invasie leven veel Tibetanen in ballingschap. Sangmo: “Daardoor ontstaat er grappig genoeg weer toenadering: na jarenlange rivaliteit is er nu meer samenwerking en uitwisseling.” Wieger: “Qua vorm lijken de Tibetaanse tradities erg op elkaar.” Sangmo: “De taal is een belangrijk verschil: waar Sanskriet de hoofdtaal is van het boeddhisme, zijn de heilige teksten in de Böntraditie van oorsprong altijd in Zhang Zhung overgeleverd. Die taal werd in grote delen van de Himalayaregio gesproken. Wat betreft de leer is het grootse verschil dat binnen Bön de nadruk ligt op de dzogchen praktijken. Dzogchen betekent ‘grote perfectie’. Vanuit het perspectief van dzogchen is alles uit zichzelf al perfect en hoeft er dus niks gedaan, gecreëerd of veranderd te worden. Het enige wat ontbreekt is het herkennen van deze natuurlijke staat van perfectie. Dzogchen oefeningen zijn er dan ook op gericht om je direct en onmiddellijk dit perfecte, nonduale bewustzijn te laten ervaren, wat volgens de Böntraditie gelijkstaat aan ons ware zelf.

Soetra’s, tantra’s en dzogchen

Net als binnen het Tibetaans boeddhisme bestaan er in de Böntraditie drie clusters van praktijken. De soetra’s vormen in het gangbare boeddhisme de boventoon en geven aanwijzingen voor het dagelijkse leven. De tantra’s bevatten actieve technieken voor directe transformatie van het lijden. Denk bijvoorbeeld aan de Chöd, een spirituele beoefening die letterlijk ‘het doorsnijden van angst en hechting’ betekent. Lama Tsultrim Allione ontwikkelde een westerse variant hierop, die ze ‘feeding your demons’ noemde. Een praktijk die zowel binnen de Bön als binnen het Tibetaans boeddhisme voorkomt. Dzogchen benadrukt dat verlichting al in het hier en nu aanwezig is: je hoeft dat alleen maar te beseffen.

Erik beoefent sinds negentien jaar binnen het Bönboeddhisme en vindt vooral dzogchen interessant. “Bönbeoefening geeft mij toegang tot een stuk van mijzelf waar ik anders niet makkelijk bij kan. Ik neem dan ruimer en helderder waar dan in mijn ‘normale’ realiteit. Bij Bön leer ik dat ik die ruimere realiteit ook zelf ben.” Hoe kwam hij bij Bön terecht? Erik: “Ik ben in India geweest en hield me al bezig met boeddhisme. Op een gegeven moment zei een vriendin tegen me: ‘Morgen is er een bijeenkomst over droomyoga, een tantra-oefening waarbij je leert bewust te dromen, daar ga jij naar toe.’ Oh?, dacht ik. Maar ik ben gegaan en het intrigeerde me inderdaad.”

Bönboeddhisme is praktisch

De praktische oriëntatie van Bön spreekt hem aan: “Westers boeddhisme is vaak gericht op de mind: op meditatie en theorie. Bij Bön ben je vooral aan het doen. Er is een rijk en gevarieerd pallet aan oefeningen en je kunt zelf ontdekken welke bij je past. Voor mij is dat de A-tri meditatie: een dzogchen oefening waarbij je verblijft in de natuurlijke staat van de geest. En die ervaring ook weer leert integreren in je leven.”

Ook Wieger was al bekend met het boeddhisme toen Bön op zijn pad kwam: “Ik beoefende zenboeddhisme en kreeg de kriebels als iemand over chakra’s begon. Tótdat ik naar een lezing van Tenzin Wangyal Rinpoche ging: hij nodigde me uit om me daar wel voor open te stellen. Uiteindelijk is het gewoon een ander perspectief.

Natuurgeesten

Wieger: “Wat mij bovendien aantrekt is het directe contact met de natuurlijke wereld. Bön gaat ervan uit dat overal in de natuur spirits aanwezig zijn waar je een relatie mee aangaat.” Zelf heeft hij vooral wat met de nagas of watergeesten: “Daar doe ik rituelen voor. Dan sta ik hier in de Utrechtse gracht melk en honing te offeren met een mantra erbij. Ik voel me wel eens een dwaas, maar ook dat ongemakkelijke gevoel hoort voor mij bij het offeren. Het doel is om de geesten gunstig te stemmen en excuses te maken voor de verstoorde relatie met de mens.”

Inmiddels is ook het beeld van de Bönboeddha tot de nok toe gevuld en is het tijd voor de inzegening. Sangmo: “Het vullen alleen is niet genoeg, pas met een ritueel komen ze echt tot leven.”

De beelden stallen we uit op een schone, lege tafel. Sherap bindt er een witte doek omheen. Hij heeft een schaaltje water nodig en een vers groen blaadje uit de tuin. Sangmo steekt de wierrook aan en Sherap begint mantra’s te reciteren. Af en toe maakt hij er handbewegingen bij en sprenkelt hij rijstkorrels of water over de beelden. Het lijkt wel een beetje op wat ik meemaakte in het Tibetaans boeddhistische klooster in Hantum.

Bönboeddhisme en het Westen

Toch lijkt deze traditie van alle boeddhistische culturen wel de meest exotische van het stel. In hoeverre zijn deze praktijken aantrekkelijk voor ons westerlingen? Vraag ik me hardop af.

“Onder leiding van Tenzin Wangyal, de oprichter en huidige leider van Ligmincha, zijn er grote stappen gezet om Bön juist voor een westers publiek toegankelijk te maken,” vertelt Anneke, die ik ’s avonds bij het eten ontmoet. Ze zit zowel in het Nederlandse als in het internationale Ligmincha bestuur. Anneke: “Oefeningen die vroeger alleen voor ingewijden bestemd waren, onderwijst Tenzin Wangyal aan een groot publiek. Hij heeft zelfs een seculier programma opgezet onder de naam ‘3 Doors’, waarin hij Bönoefeningen aanbiedt zonder alle rituele opsmuk.”

“Deze traditie heeft veel te bieden aan de hele wereld”, vult Sangmo aan. “We kunnen het niet alleen voor onze eigen groep houden. Dat zou ingaan tegen de natuur van de leer zelf! Bovendien: hoe meer mensen er kennis van nemen, hoe langer de traditie blijft bestaan.”

Meer informatie
Lees meer over Bönnboeddhisme op de website van Ligmincha Nederland

Dharmatalk van Tenzin Wangyal Rinpoche