De tien lijstjes: EHBO-kit voor boeddhisten

Het boeddhisme wemelt van de lijstjes. De vier edele waarheden, de drie vergiften, het achtvoudig pad en de vijf leefregels. Wat heb jij aan die lijstjes? Voor deze serie selecteerde Tom Hannes zijn eigen top tien en geeft je tekst en uitleg. Lees ook de rest van de serie.

Deel 9: EHBO-kit voor boeddhisten
Titelbeeld illustratie: Marijn van der Waa

We beginnen met de ‘merktekens van het bestaan’: drie basiseigenschappen van elke ervaring. Nadien volgen de ‘vergiften’: drie basisreacties die ons leven nodeloos pijnlijk maken. En we sluiten af met de ‘drie juwelen’, die een grote steun kunnen vormen voor onze levenspraktijk. Elk van de negen puntjes verdient een heel boek, maar hier bespreken we ze superkort. Een EHBO-kit moet immers draagbaar zijn.

1. De drie merktekens

De drie merktekens zijn basiseigenschappen van elke ervaring. Zodra je ze ten volle erkent, kun je ze niet meer ‘niet zien’. Ze lijken misschien het tegendeel van ‘verlicht’ of ‘ontwaakt’, maar laat dat nu precies hun bedoeling zijn!

Het eerste merkteken is veranderlijkheid

Alles wat we ervaren is radicaal vergankelijk. Er is hoegenaamd niets dat ook maar één tel vast blijft. Dat kunnen we makkelijk genoeg zelf ervaren. Bijvoorbeeld in meditatie, maar net zo goed terwijl we druk in de weer zijn.

Het tweede merkteken is iets moeilijker: alles is leeg , niets is een vast en omlijnd ‘zelf’

Dat betekent dat elke ervaring afhankelijk is van talloze omstandigheden en oorzaken. Niets staat op zich. Niet ons lichaam (heeft voedsel en lucht nodig). Niet onze gedachten (hebben een lichaam nodig). Niet ons bewustzijn (heeft iets nodig om bewust van te zijn)…

Het derde merkteken is de lastigste: geen enkele ervaring is finaal bevredigend.

Er is altijd iets onbevredigends aan. Al was het maar omdat de heel leuke dingen (een koffietje, een meditatieve ervaring, een orgasme, de verkiezingen winnen) heel snel weer voorbijgaan (door het eerste merkteken) en afhankelijk zijn van wat er nog allemaal gebeurt (het tweede merkteken).

De Boeddha raadde zijn leerlingen aan om die drie punten altijd voor ogen te houden. Hij wilde hen zo bevrijden van een vals idee over het spirituele leven. De drie zijn namelijk het tegendeel van de drie eigenschappen die in die tijd toegeschreven werden aan Brahma, zeg maar God: eeuwig, autonoom en gelukzalig. Zo gaf de Boeddha aan dat zijn bevrijdingsweg over iets heel anders ging dan wat je doorgaans mystiek of spiritueel noemt. Hij zette zijn leerlingen met beide voeten op de grond om van daaruit op onderzoek te vertrekken.

2. De drie vergiften

De drie vergiften zijn onze standaardreacties op de merktekens. Ze lijken op het eerste gezicht weinig meer dan common sense, maar ze leiden vooral tot common suffering.

Ten eerste is er begeerte: we grijpen naar dingen die waarvan we denken dat ze ons gelukkig zullen maken.

Dat lijkt zinnig, maar in de praktijk vergissen we ons daar heel vaak in. Bovendien wordt een leven geleid door de tienduizenden verlangens die op elk moment aan onze mouw trekken voornamelijk ingewikkelder en opgefokter. De hele tijd hollen we achter iets aan dat ons belooft dat het nadien leuk zal worden. We jagen op de horizon en bereiken hem nooit. Dat is niet alleen in onze consumptiemaatschappij het geval, in het India van de Boeddha was het blijkbaar ook al zo.

Om het nog wat erger te maken is er ook haat: we wijzen af wat ons saai of zelfs dreigend lijkt.

Alweer een zaak van gezond boerenverstand, zou je denken, maar ook hier vergissen we ons vaak. Niet alleen schatten we de zaak vaak fout in. (Ik probeer mijn kinderen duidelijk te maken dat groenten niet saai zijn, maar gezond en dat gezond zijn echt leuk is. Niet eenvoudig.) Ook de manier waarop we afwijzen veroorzaakt zo vaak zoveel problemen. Van een snauw in het verkeer tot een volkenmoord.

Het derde ‘vergif’ is onwetendheid of verblinding.

We lopen met vaste denkbeelden rond die vaak kant noch wal raken, maar toch verleidelijk blijken, en die ons leven alweer nodeloos miserabel maken. In onze tijden van fake news en complottheorieën valt dat erg op, maar het is een trekje waarvoor de mens altijd bijzonder vatbaar is geweest. Het kost ons zelfs heel veel inspanning en vooral mentale stabiliteit om ons daartegen te wapenen.

De drie vergiften werken naadloos op elkaar in. In onze begerende of hatende vaart zijn we verblind voor onze reële situatie. En omgekeerd begeren en haten we zoveel omdat we een verkeerd beeld van de wereld hebben. Bijvoorbeeld omdat we de drie merktekens voortdurend uit het oog verliezen.

3. De drie juwelen

En dan zijn er de drie ‘juwelen’, of de drie ’toevluchten’. In termen van deze EHBO-kit zouden we ze kunnen zien als een drievoudige steun om de drie merktekens goed voor de geest te houden en ons weerbaarder te maken voor de drie vergiften die, zoals in elk normaal mens, welig in ons tieren.

Het eerste juweel is de Boeddha.

Dat kunnen we interpreteren als de historische figuur die het boeddhisme uitvond. Maar ook als ons aller vermogen om via de drie merktekens en in weerwil van de drie vergiften tot een helder, waardig, vrij en gelukkig leven te komen. In die zin kan een boeddhabeeldje in je omgeving plaatsen (als je dat kunt uitstaan tenminste) een echte steun en stimulans zijn in het dagelijkse leven.

Ten tweede is er de dharma, oftewel de leer.

Dat kunnen we zien als een degelijke formele studie van de boeddhistische teksten. En ook in bredere zin: de lessen van de doorleefde realiteit zelf, onze eigen ervaringen. Het is bijvoorbeeld zinniger om de drie merktekens in ons dagelijkse leven te blijven zien dan er eindeloos veel teksten over te lezen.

En ten derde is er de sangha: de gemeenschap.

In traditionele zin de groep van boeddhistische beoefenaars. In bredere zin iedereen die ons op welke manier dan ook ondersteunt in onze pogingen om een bevrijder leven te leiden. In onze hyper-individualistische consumptiemaatschappij is dat zeker geen overbodige luxe. Al moeten we er ons altijd van blijven vergewissen dat ook in de allerbeste sangha de drie vergiften ruim aanwezig zullen zijn. En dat ook de steun van de meest indrukwekkende leraar of commune gekenmerkt wordt door de drie merktekens: veranderlijk, afhankelijk van goede omstandigheden en nooit, maar dan ook nooit helemaal bevredigend.

Zoals gezegd, over elk punt valt zoveel meer te zeggen. Maar ik hoop dat deze negenvoudige EHBO-kit alvast draagbaar en bruikbaar is. Goede reis!