Hoe multireligieus zijn Nederlandse boeddhisten?

Jan Tetteroo noemt zichzelf een ‘zen-druïde’. “Druïdisme is mijn basis”, vertelt hij. “Ik ben al 25 jaar verbonden met de orde van barden, ovaten en druïden. Daarnaast laat ik me inspireren door het boeddhisme: ik lees er over, ik mediteer en af en toe bezoek ik een boeddhistische tempel.”

Volgens religiewetenschapper Joantine Berghuijs is Jan daarmee ‘meervoudig religieus’. En daarin is hij niet de enige. Berghuijs ontdekte dat bijna een kwart van de Nederlandse bevolking zich verbonden voelt met meer dan één religieuze of spirituele traditie. Ze schreef er het boek ‘Meervoudig Religieus’ over.

Voor mij persoonlijk is dat geen verrassing: ik combineer mijn boeddhistische beoefening al jaren met sjamanistische rituelen. Hoe zit dat met andere Nederlandse boeddhisten? Zijn zij ‘trouw in de leer’ of ‘shoppen’ ze erop los? En wat betekent dit voor onze beleving van religie?

Wanneer ben je een boeddhist?

“Er zijn maar weinig Nederlanders die zich expliciet ‘boeddhist’ noemen”, weet Berghuijs te vertellen, “Ongeveer 3% van de bevolking. Tegelijkertijd voelt 17% van de Nederlanders zich wel op de één of andere manier betrokken bij het boeddhisme.” Het meten van die betrokkenheid deed Berghuijs door deelnemers te vragen naar zeven verschillende modaliteiten De zeven onderzochte modaliteiten van religie zijn:
1. Affiniteit: affiniteit met een religie (door inspiratie, verwantschap met, rituelen aantrekkelijk vinden, waarden aansprekend vinden)
2. Praktijken en materiële cultuur: religieuze feesten vieren, diverse praktijken (bidden, mediteren, yoga, vasten, pelgrimage, religieuze teksten lezen), bezit van voorwerpen met persoonlijke religieuze betekenis.
3. Overtuigingen
4. Ervaringen en emoties
5. Ethiek: waarden uit religie gehaald
6. Sociale participatie: betrokkenheid bij religieuze groepering (vieringen, lidmaatschap, financiële bijdrage, vrijwilliger, beroepskracht)
7. Zelfidentificatie: als aanhanger van een religie van religie: “Zelfidentificatie als boeddhist is één van die modaliteiten, net als bijvoorbeeld affiniteit en het beoefenen van boeddhistische praktijken. Hoe meer modaliteiten iemand aankruist, hoe sterker de band met een traditie.”

Wat opvalt is dat zo’n 80% van die Nederlandse ‘boeddhisten’ het boeddhisme combineert met één of meer andere religieuze tradities. De combinatie boeddhisme en christendom komt het vaakst voor: bij 13% van de bevolking.

Volgens Berghuijs zijn veel mensen in deze categorie christelijk opgevoed. “Denk bijvoorbeeld aan kerkverlaters die hun heil vinden in het boeddhisme, maar ook nog steeds een band voelen met hun christelijke wortels.” In andere gevallen blijven mensen actief betrokken bij het christendom en laten zich daarnaast ook inspireren door het boeddhisme.

Voorouderreligie

Juana Vera, die ik ken uit mijn sangha, is iemand die christendom en boeddhisme met elkaar combineert. Daarnaast is de religie van haar voorouders uit de Andes belangrijk voor haar: “In Peru, waar ik vandaan kom, beoefenen veel mensen een mix van christendom en de inheemse natuurreligie. Ze geloven dat alle levensvormen een ziel hebben en voeren rituelen uit voor ‘vader berg’ of ‘moeder water’. Dat is de traditie die ik meenam toen ik eind jaren ’90 voor mijn studie naar Nederland verhuisde.”

In het boeddhisme spreekt vooral meditatie haar aan als methode om spiritueel te groeien. Daarnaast hecht ze veel waarde aan betrokkenheid bij een religieuze gemeenschap: “Vroeger was ik lid van een Bijbelleesclub, tegenwoordig voel ik me meer thuis bij de sangha.”

Vormen van meervoudige religiositeit

Meervoudige religiositeit bestaat volgens Berghuijs in verschillende vormen: “Slechts een deel van de mensen identificeert zich expliciet met twee of meer religies.” Dat geldt dus voor Juana, die zich ‘boeddhist-Andeaans-christen’ noemt en voor Jan, de zen-druïde.

Vaker nog voert één traditie de boventoon. Berghuijs: “Elementen uit andere tradities worden daarin geïntegreerd. Denk aan een christen die ook mindfulness beoefent. Een derde categorie identificeert zich niet uitdrukkelijk met één traditie, maar haalt inspiratie uit meerdere stromingen. Vaak zit daar het wereldbeeld achter dat verschillende religies uit dezelfde bron komen en allemaal waardevolle wegen zijn tot het leiden van een goed leven.”

Boeddhisme en antroposofie

Herma Reeskamp valt in de tweede categorie: ze groeide op binnen een antroposofische context en ontwikkelde zich op latere leeftijd verder binnen het boeddhisme. “Ik noem mezelf boeddhist: die traditie staat op de voorgrond, maar de antroposofie is niet weg,” vertelt Herma. “Sterker nog, mijn antroposofische ervaringen hebben me naar het boeddhisme geleid. Ik ervaar één rechte lijn door die tradities heen en de verbindende schakel ben ik zelf.”

Het is voor Herma belangrijk beide tradities met elkaar te integreren: “Binnen de antroposofie bestaat er ook zoiets als concentratiemeditatie – maar geen meditatietraditie met leraren en groepen. Wat Steiner in zijn boeken adviseert klopt zeker, maar je kunt deze wijsheid ook in andere tradities vinden.

Flirten met andere tradities

Vanuit de antroposofische wereld, waar ze nog steeds contacten heeft, krijgt Herma weleens opmerkingen over haar boeddhistische pad: “Niet iedereen is blij met deze ‘ontrouw’, maar ik blijf wel trouw aan mezelf.”

Volgens Berghuijs ontstaan er vaker conflicten als één van de religieuze gemeenschappen de flirt met een andere traditie niet accepteert: “In het ergste geval vrezen mensen uitsluiting. Een joodse man die ook een andere traditie beoefent, zag uiteindelijk af van medewerking aan mijn onderzoek uit angst voor herkenning. Een milder voorbeeld is een man die in zijn christelijke gespreksgroep terughoudend is over zijn boeddhistische interesses, omdat hij bang is dat dit niet goed valt.”

Zen en druïdisme

Jan en Juana ervaren geen problemen vanwege het vermengen van tradities. Jan: “Binnen de opleiding tot druïde wordt het juist gepromoot om zijpaden te bewandelen. Er zijn denk ik meer druïden die er wel een andere traditie naast praktiseren, dan druïden die dat niet doen!”

In Jan’s beleving vullen beide tradities elkaar mooi aan: “Zowel boeddhisme als druïdisme zijn ondogmatisch. Ze schrijven niet voor hoe je moet leven of wat je wel en niet moet geloven. In beide tradities is geen sprake van een persoonlijke God. Binnen het druïdisme staat de natuur centraal, het is een animistische religie. Het boeddhisme is meer een bewustzijnspad.”

Ritueel voor Moeder Aarde

Ook Juana ziet vooral overlap: “Juist op de fundamentele punten. Mijn belangrijkste overtuiging is dat God in jou en mij aanwezig is – en in alle levende wezens. Dat idee zie ik terug in het christendom, in het boeddhisme en in mijn voorouderreligie.”

Accepteren de mensen in haar omgeving die combinatie ook? Juana: “Ja, maar ik ben zelf ook wel meegaand. Als katholieke vrienden vragen: ‘Zullen we samen bidden?’ Dan zeg ik altijd ja. Ik vind het belangrijker om zo’n moment te delen, dan om te twisten over het hokje waar zo’n activiteit in hoort.” Zo woonde ze afgelopen juli, in Peru, ook een ritueel voor Moeder Aarde bij. Juana: “Onder het uitspreken van gebeden werden offers van mais en bloemen verbrand en begraven. Ook daar kan ik volledig in meegaan: oprecht en vanuit mijn hart.”

Veroosterlijking van religie

Theoretisch kunnen tradities botsen, maar in de praktijk lijkt dat dus wel mee te vallen. En die praktijken worden steeds belangrijker volgens Berghuijs: “Vroeger werd betrokkenheid bij een religie vooral bepaald op basis van lidmaatschap van een religieuze groepering. Dat is tegenwoordig geen goede maatstaf meer. In plaats daarvan zijn mensen op zoek naar persoonlijke praktijken, ervaringen en een meer lichamelijke beleving van religie.”

Deze ontwikkeling past bij wat religiewetenschappers de ‘easternisation’ van religie noemen. Het geloof in een persoonlijke God wordt vervangen door het idee van een onpersoonlijk goddelijk principe dat in de wereld aanwezig is. Berghuijs: “Door grote maatschappelijke ontwikkelingen zoals de opkomst van de wetenschap en globalisering hebben absolute waarheidsclaims afgedaan. Ook het individualisme dat de samenleving doordrenkt speelt een rol. Mensen willen voor zichzelf bepalen wat ze geloven en bij welke traditie ze zich thuis voelen.”

Spiritueel shoppen

En leidt dat alles tot spiritueel ‘shoppen’? Berghuijs: “Het zoekgedrag wat daaruit voortkomt zou ik niet ‘shoppen’ noemen, dat vind ik een denigrerende term. Het is ook niet zo dat deze mensen elke keer wat nieuws proberen. Meestal zijn er één of meerdere stromingen die hen aantrekken. De verbinding die ze daarmee aangaan is niet vanzelfsprekend oppervlakkig en er is ook geen sprake van afvalligheid. Ze ervaren het juist als verdieping van hun oorspronkelijke religie.”

Het idee dat er maar één ware religie bestaat is dus op zijn retour? Herma denkt van wel: “Het is heel westers om te zeggen dat je moet kiezen. In Aziatische landen bestaan verschillende tradities binnen één culturele ruimte. De Boeddha deed ook aan yoga voordat hij verlicht raakte.”