Wat een boeddhist kan leren van een sjamaan

De eerste keer dat ik ayahuasca Ayahuasca is een plantmedicijn uit het Amazonegebied, waar het in sjamanistische rituelen wordt genuttigd. Ook in westerse landen worden plantmedicijnen zoals ayahuasca, san pedro, peyote en magische paddenstoelen vaak in een sjamanistische context gebruikt. dronk, gebeurde er vrij weinig. Anderhalf uur lag ik op mijn matje naar de schaduwen te kijken en zag slechts enkele visuele vervormingen. De vuurcirkel waar ik op uitkeek veranderde zo nu en dan in een theater en mijn mede-ceremoniegangers in acteurs. Ik vroeg de sjamaan, die de ceremonie leidde, of ik misschien meer van het donkerbruine, stroperige brouwsel moest drinken. “Nee, hoor,” zei hij: “Het is helemaal goed. Alles is goed zoals het is.”

Ik was nog niet overtuigd. Op zoek naar meer prikkels liep ik naar buiten. Een compleet in het wit geklede man rolde door de modder en maakte vreemde geluiden. De anderen trokken zich er niks van aan. Ik trok de conclusie dat dit in deze context ‘normaal’ was. Zelf bevond ik me nog steeds in deze wereld.

Bosgeesten en kabouters

Ik streek neer op een boomstronk en keek naar de grijze, nachtelijke hemel. De wolken raasden voorbij en de nog kale bomen aan de bosrand zwiepten heen en weer in de wind. ‘Waar zijn ze nou, die bosgeesten, kabouters en andere wezens waar ik zoveel over gehoord had?’, vroeg ik me geïrriteerd af: ‘Waarom zie ik niks? Waar blijft die spectaculaire ervaring?’

Op dat moment realiseerde ik me dat ik precies deed wat ik in een voorgaande meditatiecursus had proberen te ontleren: ik was niet tevreden met het moment waarin ik mij bevond. Tijdens de tiendaagse Vipassana-cursus die ik net een week eerder had afgerond, beoefende ik een houding van gelijkmoedigheid. Het idee: niet oordelen over mijn waarnemingen, maar ze eenvoudigweg observeren. Hoe oneindig veel keer had ik mijn aandacht wel niet teruggebracht naar het huidige moment? En wat deed ik nu? Ik was alleen maar ontevreden en wilde dat het anders was!

Pulserende liefde

Ik schoot in de lach en alles viel van mij af. Het was waar! Allemaal waar! Ging het door me heen. Waar al die heiligen, boeddha’s en verlichte mensen het over hadden, in alle tijden en culturen: het bestaat! Deze liefde, deze levenskracht.

Ik zag ze voor me, één voor één: de Boeddha, de Vipassana-goeroe, de sjamaan van deze avond en vele anderen. In hun ogen zag ik het diepe weten dat in ieder mens verscholen zit en wat ik deze avond had herontdekt: dat ‘God’ bestaat, maar het concept zelf te boven gaat. Dat liefde de basis is van alle creatie. En dat wij in deze liefde met elkaar en alles om ons heen verbonden zijn. Ik ging naar binnen, terug naar het vuur, en huilde diepe tranen van geluk en ontroering. Om de oneindige schoonheid en de liefde die ik als een warme, pulserende kracht door mij heen voelde stromen.

Navigatie

Naast mijn meditatiepraktijk bezoek ik regelmatig sjamanistische ceremonies Sjamanisme verwijst naar een breed scala aan praktijken en overtuigingen van inheemse volken over de hele wereld, waarin de interactie met de natuurlijke wereld centraal staat. Daarom wordt het ook wel natuurreligie genoemd. In het westen is de interesse in sjamanisme al enige tientallen jaren groeiende. Je kunt naast het gebruik van plantmedicijnen bijvoorbeeld denken aan zweethutrituelen, drumcirkels, volle maanvieringen en het vieren van voorchristelijke feestdagen rondom de overgang van de seizoenen. (met en zonder plantmedicijnen). Tijdens die rituelen ervaar ik dat meditatie en mindfulness enorm behulpzaam zijn, bijvoorbeeld bij het navigeren door de plantmedicijnervaring. Andersom hebben deze ervaringen mijn meditatiebeoefening gestimuleerd en geïntensiveerd. Zo werd het abstracte concept van ‘interzijn’ Een term bedacht door de Vietnamese zenleraar Thich Nhat Hanh – het idee dat alles intrinsiek is verbonden – ineens echt voelbaar tijdens die eerste ayahuasca-reis. Compassie beoefenen werd daarmee vanzelfsprekend. En het besef dat het ‘mysterie’ in elk moment aanwezig is, is tot op een heden een goede motivatie om dagelijks te mediteren.

Verbod op intoxicatie

Waar boeddhisme en sjamanisme voor mij dus nauw met elkaar verweven zijn, is die combinatie niet voor iedereen zo vanzelfsprekend. Vooral het gebruik van plantmedicijnen roept nogal eens gefronste wenkbrauwen op: was het verbod op drugs niet één van de vijf voorschriften in het boeddhisme?

Het makkelijkste antwoord daarop: plantmedicijnen verdoven niet, ze verruimen juist je waarneming: ze laten je dieper kijken. “Deze stoffen zorgen voor een opzienbarende verandering in het bewustzijn. Ze openden voor velen de ogen naar een leven van spirituele en religieuze zingeving,” schrijft Stephan Batchelor in het voorwoord van Zig Zag Zen, de klassieker over de interactie tussen boeddhisme en psychedelica.

Spiritueel valsspelen?

Een significant deel van de eerste generatie westerlingen die zich vanaf de jaren ’60 massaal tot het boeddhisme bekeerde, kwam daar via psychedelica terecht. Toch is het zoeken naar intense ervaringen iets dat de meeste boeddhistische leraren afraden. “Het verlangen naar die ervaring is de oorzaak van lijden” zegt Robert Forte in hetzelfde boek. Daarnaast beschouwen critici het gebruik van plantmedicijnen vaak als ‘spiritual bypassing’: door te focussen op de extatische ervaring zou je onopgeloste emotionele en psychische problemen uit de weg gaan. Een soort valsspelen dus.

Dat strookt niet met mijn eigen ervaring: juist in plantmedicijnceremonies zie je dat deelnemers met heel wat emotionele en psychische problemen worden geconfronteerd en daar doorheen werken. Vaak ervaren ze dat als ‘helend’, maar dat betekent niet dat zo’n ceremonie alles oplost. Mensen beweren soms dat één zo’n ceremonie gelijkstaat aan tien jaar psychotherapie. Maar dat is overdreven: de ceremonie is pas het begin. De integratie, waarbij je de inzichten toepast in je dagelijks leven, is minstens zo belangrijk en kan een leven lang duren.

Serieus sjamanistisch pad

In de jaren ’60 ontbrak vaak een rituele structuur om de psychedelische ervaring (meestal met LSD) in in te bedden. Dat daar kritiek op kwam, is wat mij betreft terecht. Plantmedicijnen, zoals ayahuasca, san pedro en peyote, worden traditioneel in een rituele context gebruikt. Ze worden als ‘heilig’ beschouwd en met veel respect behandeld. Net als de meeste boeddhistische leraren ondergaat een sjamaan vaak een jarenlange training, waarin hij of zij met deze planten leert werken. Tegenwoordig zie je dat deze plantmedicijnen ook in het westen vrijwel alleen binnen een ceremoniële setting worden genuttigd.

In deze discussie is het dus belangrijk onderscheid te maken tussen degene die een keer met psychedelica experimenteert en degene die een serieus sjamanistisch pad bewandelt. Net zoals boeddhisme veel meer is dan alleen de verlichtingservaring, is sjamanisme ook veel meer dan alleen de extatische ervaring of alleen het gebruik van plantmedicijnen.

Sjamanisme

Wat is sjamanisme dan? Ik vraag het aan Maya van Oosterhout van het Earth Awareness Centrum in Teuge. Samen met Mark Huser bouwde ze een ‘NatuurTempel’ waar ze een hedendaagse vorm van natuurspiritualiteit beoefenen: ze vieren de volle maan en de overgang van de seizoenen. Ook bieden ze plantmedicijnceremonies aan met magische truffels. Maya: “Sjamanisme en natuurreligie zijn voor mij synoniem. Het gaat om de connectie die je legt met het natuurlijke en met het grote mysterie of creatiekracht.”

Dat is inderdaad één van de aspecten die me zo aantrekt: de intrinsieke relatie die wij als mens met de natuur hebben staat centraal. Dat uit zich in een houding van wederkerigheid en wederzijds respect. Je verbindt je in zo’n ceremonie met de windrichtingen en de elementen en staat stil bij de invloed van de maan, de zon en de seizoenen op jouw leven. In tijden van klimaatverandering lijkt me dat een zinvolle tegenhanger van het alomtegenwoordige antropocentrische wereldbeeld. Het maakt boeddhistische principes van interzijn en compassie voor mij concreter en tastbaarder.

Hoe wordt er vanuit het sjamanisme gedacht over die combinatie? Maya: “Ik denk dat het boeddhisme en sjamanisme verschillende wegen zijn naar het zelfde doel: bevrijding of overstijging. Sjamanen noemen dat niet verlichting, maar ego-dood. Het zijn beiden beproefde methodes, maar ze zijn wel anders: sjamanisme is de weg van de chaos: de natuur, het leven, de dood en alles er tussenin. Boeddhisme is meer de weg van sereniteit en stilte, het pad van de geest.”

Droom yoga

Ik ben in elk geval niet de enige die beide tradities praktiseert. Ook Klaas-Aart Kok ervaarde dat ayahuasca-ceremonies zijn meditatiepraktijk verrijken. Hij leerde de Bön-traditie waarin hij beoefent er beter door begrijpen. Klaas-Aart: “Zo’n ceremonie lijkt op de beoefening van droom yoga, waarin je leert dat je je eigen wereld creëert. Volgens de Bön-traditie is alles eenheid. Je ‘ik’ bestaat helemaal niet, het is een projectie van je ego. De ander is dus een reflectie van jou, maar jij bent ook een reflectie van de ander.”

Tijdens zijn ayahuasca-ervaring ervoer hij die eenheid heel concreet: “Alles wat er in de ruimte gebeurde, leek een directe weerspiegeling van wat zich in mijn geest afspeelde. Op een gegeven moment kwam er angst bij me op. Het werd ook onrustig in de ruimte: een jongen begon te gillen. Hij deed me denken aan een demon. Ik ging rechtop zitten en kwam weer terug bij mezelf. In de omgeving werd het ook rustig. Toen ik mijn aandacht weer naar buiten richtte begon het schreeuwen opnieuw.”

Een belangrijke les die hij hier uithaalde was om bij zichzelf te blijven. Ook het gevoel van eenheid werkte na de ceremonie door. Klaas-Aart: “Na afloop voel je een bepaalde liefde naar elkaar, een weten dat je diep met elkaar verbonden bent, dat je onderdeel bent van iets dat groter is dan jij.”

Wonen in een yurt

Beide ervaringen herken ik. Daarnaast deed ik nog een ander belangrijk inzicht op tijdens die eerste ceremonie. Na een lange tijd gelukzalig in het vuur staren, kwam er een gedachte bij me op: ‘Wat nu? Wat ga ik met dit inzicht doen?’ Direct trok mijn bewustzijn naar een punt in mijn lichaam ter hoogte van mijn borstkas. Daar zit mijn ‘hart’, besefte ik. En op elk moment, waar ik ook ben, heeft mijn hart het antwoord. Ik hoef alleen maar naar dit gevoel te leren luisteren.

Dat bracht nogal wat veranderingen in mijn leven teweeg: ik wisselde van studie, ging stage lopen bij de krant, verdiepte me verder in ayahuasca en studeerde zelfs op dat onderwerp af. Ook besloot ik om zelfstandig journalist te worden, ik stortte me in verschillende leefgemeenschappen en kocht uiteindelijk een yurt, waar ik met veel plezier woon. Nog steeds probeer ik bij elke – belangrijke of minder belangrijke – beslissing me af te stemmen op dat gevoel in mijn hart.

Geen illusies

Natuurlijk is dat niet altijd even makkelijk: ik blijf oefenen. Dat geldt ook voor Klaas-Aart: “Ayahuasca is een middel dat je helpt ervaren of zien wat er allemaal mogelijk is. Vervolgens is het aan jou om stappen te zetten zonder het middel. Anders blijf je in de illusie hangen. Ik leer ook nog elke dag meer over het feit dat we uiteindelijk allemaal één zijn.”

Noot van de auteur:
Wat de discussie over ‘boeddhisme en sjamanisme’ bemoeilijkt is dat het nogal diffuse begrippen zijn. Het zijn allebei zeer brede tradities met veel verschillende stromingen, die je niet allemaal over één kam kunt scheren. Ik heb er daarom voor gekozen in dit artikel dicht bij mijn eigen beleving te blijven: boeddhisme beoefen ik in de traditie van Thich Nhat Hanh en wat betreft sjamanisme voel ik me thuis bij de traditie die Maya van Oosterhout hierboven verwoordt. Het Tibetaans boeddhisme is nu nauwelijks aan bod gekomen, terwijl deze boeddhistische stroming veel sjamanistische elementen heeft geïncorporeerd. Wie weet komt er dus nog eens een vervolg.

Meer lezen

• Zig Zag Zen: Buddhism and Psychedelics, ed. Allan Badine
• Altered states: Buddhism and Psychedelic Spirituality in America, by Douglas Osto
• Psychedelics’ Buddhist Revival (Tricycle, 2018)
• Psychedelic Sangha
• De NatuurTempel in Teuge

Titelbeeld: Wikimedia