Van Birma tot België: de opkomst van vipassana

“Bhavatu Sabba Mangalam” – may all beings be happy. Overal ter wereld klinken tegenwoordig de bemoedigende chants van S.N. Goenka, de vrolijke, goed doorvoede Birmese leraar die mensen via video- en geluidsopnamen de techniek van vipassana-meditatie bijbrengt. De tiendaagse introductiecursus wordt wereldwijd op precies dezelfde manier gegeven, op plekken waar een groepje vrijwilligers tijd en energie vrijmaakt om de organisatie op zich te nemen.

Tien dagen meditatie en stilte

Bij aanvang van een cursus Vipassana beloof je dat je je tien dagen lang zal houden aan vijf voorschriften. Je communiceert niet met anderen en uiteraard lever je je smartphone in. De eerste drie dagen concentreer je je op je ademhaling om je geest scherp maken. Vanaf dag vier, vipassanadag, richt je de aandacht op je lichamelijke gewaarwordingen. De rest van de cursus scan je met je aandacht je lichaam en ontwikkel je gelijkmoedigheid ten opzichte van alles wat je tegenkomt – je probeert niet met verlangen of afkeer te reageren. Door te leren om te accepteren wat er is, in plaats van te reageren, verminderen oude gedragspatronen.

Op de laatste dag leer je een techniek voor metta-meditatie, een manier om de positieve gevoelens die je hebt opgedaan met anderen te delen. De cursus wordt gegeven aan de hand van audio- en videotapes van Goenka zelf. Er zijn assistent-leraren aanwezig om de cursus te begeleiden en vragen te beantwoorden van de deelnemers.

Ik deed mijn eerste cursus in Dhamma Pajjota, het centrum in België waar cursussen zo gestroomlijnd lopen dat ze er altijd al lijken te zijn geweest. Maar de grootschalige verspreiding van Vipassana in de moderne wereld is iets recents, en hoewel dat soms wel zo lijkt is het niet vanzelf gegaan. Die verspreiding begint in Birma in de negentiende eeuw en loopt via India door naar Europa. En S.N. Goenka, die in september 2013 op 88-jarige leeftijd overleed, bestond natuurlijk niet alleen op audio- en videobestanden.

Theravada boeddhisme

Wie was deze Goenka? En hoe kreeg hij miljoenen mensen wereldwijd zo ver om tien dagen op een kussen plaats te nemen? Om die vraag te beantwoorden moeten we terug naar de bron.

Die is gelegen in Birma, een land waar het Theravada-boeddhisme al eeuwenlang de grootste religie is. Maar in tegenstelling tot wat veel westerlingen denken, werd er vanaf het jaar 1000 nauwelijks meer gemediteerd. De nadruk kwam meer te liggen op moreel gedrag en rituelen. De interesse in meditatie keerde echter terug aan het einde van de negentiende eeuw, mede dankzij Ledi Sayadaw, een Theravada-monnik die de vipassana-techniek herintroduceerde in Birma. Bijzonder was dat hij zowel monniken als leken leerde mediteren. Een van zijn leerlingen was de boer U Thet, of Saya Thet Gyi, die het geleerde weer overdroeg aan Sayagyi U Ba Khin, een belangrijke overheidsbeambte in Birma. Het is deze Sayagyi U Ba Khin aan wie S.N. Goenka Er zijn verschillende andere tradities waarin Vipassana wordt onderwezen. De traditie waar het in dit stuk over gaat heet officieel: Vipassana-meditatie in de traditie van Sayagyi U Ba Kin, zoals onderwezen door S.N. Goenka. zijn grote transformatie te danken heeft.

Heethoofd

Het leven van Goenka begin in 1924 in Mandalay, waar hij wordt geboren in een hindoeïstische zakenfamilie. Zelf bleek hij ook een getalenteerd zakenman en werd al gauw een prominent persoon in de Hindoeïstische gemeenschap. Maar zijn rijkdom en roem gaven hem alles behalve innerlijke vrede. “Ik werd er egoïstisch van. Ik sloeg mijn kinderen als ze slechte cijfers haalden op school, want ik had zelf altijd goede cijfers gehaald”, zegt hij in een interview. Goenka was een heethoofd, en door alle mentale stress kreeg hij last van zware migraine. Die kon alleen behandeld worden met veel morfine, waar hij bijna verslaafd aan raakte. Op zoek naar genezing reisde hij de wereld rond langs verschillende dokters, maar niemand kon hem helpen. Op aanraden van een vriend ging hij een Vipassana-cursus doen bij Sayagyi U Ba Khin. Na zijn eerste cursus was zijn migraine verdwenen. In de jaren die volgden werd hij een devote student van Ba Khin, en van Vipassana.

Het echte kantelpunt in zijn leven kwam toen Goenka in de jaren zestig bij een militaire coup al zijn zakelijk bezit en een groot deel van zijn geld kwijtraakte. Vanaf toen kon hij zich uitsluitend richten op de beoefening van Vipassana. In 1969 werd hij door zijn leraar U Ba Khin naar India gestuurd, waar hij het land doorreisde om de meditatietechniek te verspreiden. Zijn eerste cursus buiten het Indisch subcontinent was in 1979 in Frankrijk. Daarmee vervulde hij een belofte die hij tien jaar eerder had gedaan aan een Franse vrouw, die hem vroeg om in haar land een cursus te geven. De cursus betekende ook het begin van de verspreiding van Vipassana in Europa en de westerse wereld. Ook daar kon de techniek goed gedijen, dankzij het niet-religieuze karakter en de grassroots-organisatie die de beweging kenmerkten.

Geen -ismes

Die organisatie van Goenka’s vipassana-cursussen is volledig in handen van leken, er is geen kloosterorde. Ze wordt volledig door vrijwilligers bestuurd en beheerd, en iedereen (ook de assistent-leraren) moet zelf in hun levensonderhoud voorzien. Goenka -zelf van oorsprong een hindoe- benadrukte regelmatig dat Vipassana niet iets boeddhistisch is, maar een universele techniek die toegankelijk moet zijn voor iedereen. In een interview zegt hij: “Ik hou me niet bezig met ‘-ismes’. Ik onderwijs de Dhamma, dat is wat de Boeddha heeft onderwezen. Hij heeft nooit enig ‘-isme’ of een sektarische doctrine onderwezen. Hij onderwees iets waar mensen van iedere achtergrond hun voordeel mee kon doen: een kunst om te leven.” Bij Vipassana is sila – moreel gedrag – een belangrijke basis voor de meditatiebeoefening. Door te leven als een vrome engel stemt je geest zich zo af dat je samadhi (concentratie van de geest) en pañña (wijsheid door inzicht) kan ontwikkelen. Daarmee onderscheidt de stroming zich van de meer academische en psychologische toepassingen van meditatie zoals mindfulness, waarbij vaak de nadruk ligt op zelfregulatie en het beheersen van stress.

Vrijwillige gevangenis

Een Vipassana-retraite is geen luchtig uitstapje. Als deelnemer word je geacht om tien dagen lang, tien uur per dag, zittend te mediteren, zonder te praten. Je mag geen schrijfgerei meenemen en krijgt geen avondeten. Iedere ochtend sta je om vier uur op. “Een vrijwillige gevangenis Er wordt ook Vipassana gegeven in gevangenissen. Zie ook de documentaire Doing Time, Doing Vipassana “, zo noemt Goenka het zelf grappend. Maar wel eentje waarin je een zuivere vorm van meditatie leert en waarmee je diepe trauma’s kunt verwerken.

Vrouwen en mannen zijn strikt gescheiden, een belangrijk punt dat zeker door westerlingen soms niet makkelijk te accepteren is. Mark Lennon, een assistent-leraar die in de jaren zeventig door India reisde en Goenka een tijd lang volgde, beaamt dat: “De westerlingen waren heel serieus in hun meditatiebeoefening. Het enige probleem voor Goenka was dat ze zich niet aan hun sila hielden. Hij was vaak bezig met het uit elkaar houden van vrouwen en mannen.” Goenka moest dan geduldig uitleggen dat het scheiden van mannen en vrouwen een duidelijke functie heeft: veiligheid creëren en afleiding voorkomen.

Leven van donaties

Er zijn meer richtlijnen in de organisatie die voor buitenstaanders opvallend kunnen zijn. Zo is Goenka vanaf het begin volhardend geweest in de manier waarop de organisatie gefinancierd werd: deelnemen aan een tiendaagse cursus kost niets, donaties mogen alleen geaccepteerd worden als ze van mensen komen die een cursus gedaan hebben en de waarde ervan inzien. Mensen die nog nooit een cursus hebben gedaan weten niet waarvoor ze het geven, zo luidt de filosofie. Mark: “Toen Goenka het eerste meditatiecentrum in India wilde bouwen en een geschikte plek vond bij Bombay, was een welgestelde oud-student rondgegaan bij zijn rijke vrienden. Hij had binnen no-time het benodigde geld bij elkaar. Maar Goenka wilde dat geld niet aannemen, en uiteindelijk moest de grond gekocht worden met andere middelen.” Toen het centrum er eenmaal was en Goenka erachter kwam dat de nieuw gebouwde lerarenaccommodatie in het centrum nog niet afbetaald was, weigerde hij daar te slapen en verbleven hij en zijn vrouw in een van de slaapzalen.

Zuiverheid

De richtlijnen lijken voor buitenstaanders misschien overdreven. Maar in werkelijkheid zijn ze vooral functioneel. De leefregels tijdens een cursus zijn er niet om deelnemers te pesten, maar om een zo goed mogelijke omgeving te bieden voor meditatie. En het lijkt misschien onverstandig om niet zomaar geld aan te nemen, maar het is essentieel in de beoefening: de zuiverheid van de organisatie wordt op deze manier gewaarborgd. Niemand krijgt privileges door meer te betalen, niemand verdient geld aan de techniek, alle energie in de stichting is gericht op het doorgeven van de Dhamma aan zoveel mogelijk anderen.

Van India naar Europa

De begindagen in India moeten niet makkelijk geweest zijn voor Goenka. Hij reisde vaak in overvolle treinen -vaak derdeklas- naar gehuurde locaties. Tijdens de eerste cursussen had hij nauwelijks vrijwilligers om hem te helpen. Dan deed hij zelf de organisatie, deelde de slaapzalen in en serveerde het eten. Ook de cursuslocaties waren vaak lawaaierig, benauwd of ongeschikt. Goenka’s allereerste cursus in 1969 was in Birma, en om hem voor te bereiden op de omstandigheden in India werd die gegeven op het dak van een gebouw in Mandalay, tussen twee bioscopen in, van waaruit je de filmmuziek kon horen. Mark: “Mijn eerste cursus bij Goenka deed ik in de stad Ahmedabad, in een oude Jaïnistenschool, dichtbij de meest chaotische straat van India. Het was er heel lawaaierig.”

In Europa was het ook niet altijd makkelijk om een geschikte locatie te vinden. “Mark en ik hebben eens een cursus in Hongarije gegeven waar de meditatiezaal een bar was die eerst moest worden omgebouwd” vertelt Petra. Zij is de vrouw van Mark, assistent-leraar en een van de eerste betrokkenen bij de organisatie in Nederland. “De allereerste cursus in Europa werd in een luxe resort in Frankrijk gehouden. De deelnemers waren voornamelijk mensen uit de Franse yogagemeenschap die geen idee hadden wat Vipassana was. Ze hadden verwacht dat ze op hun jaarlijkse retraite gingen waarbij ze overdag yoga gingen doen, daarna lekker eten en ’s avonds een film zouden kijken in de bioscoop. Maar de bioscoop moest omgetoverd worden tot meditatiehal, de Franse keuken stelde weinig voor zonder vlees en tien uur per dag stilzitten was niet helemaal wat de deelnemers verwacht hadden van hun jaarlijkse uitje.

Maar net als India hielden de omstandigheden ook in Europa de verspreiding van de Dhamma niet tegen. Vanaf de jaren tachtig kwam Goenka regelmatig naar Europa om cursussen en lezingen te geven.  Eind jaren tachtig werden de eerste meditatiecentra in Europa opgezet, Dhamma Mahi in Frankrijk en Dhamma Dipa in het Verenigd Koninkrijk. Hierdoor kon de Dhamma nog verder groeien. In de jaren daarna werden ook centra opgezet in Spanje en Italië, en uiteindelijk België. Inmiddels zijn er zestien centra in Europa, waaronder eentje in Polen, Zwitserland en Zweden.

Ook in België en Nederland was het in de begindagen nog zoeken. Mirjam Cousin, een van de initiatiefnemers van de eerste cursussen in Nederland, boekte in 1988 de allereerste locatie die ze tegenkwam, een centrum in De Glind (vlakbij Amersfoort), dat nu nog steeds dient als locatie voor de cursussen in Nederland. Meditatiekussens werden geleend van de Duitse Vipassana-mediteerders, evenals 500 mark voor de eerste boodschappen. De assistent-leraren uit België brachten het brood mee, op het dak van hun Renault 4. De cursus verliep niet helemaal zoals gehoopt. “Ze hadden ons beloofd dat er geen andere groepen in de accommodatie zouden slapen tijdens hun verblijf”, vertelt Mirjam. Dat liep anders. Het gebouw bood ook onderdak aan een groep feestende, drinkende en rokende pubers, die gingen slapen wanneer de mediteerders opstonden.

Stilte kopen

Ondanks alles bleef er na de cursus genoeg geld over om meer cursussen te organiseren. Het aantal cursisten bleef toenemen en locaties bleken vaak al snel te klein. Na een aantal omzwervingen op locaties in Nunspeet (“de muren van de eetzaal waren zo vies dat we ze moesten witten”), Roderesch (“mooi maar te duur”) en Havelte (“ook te duur”) kwamen ze uiteindelijk weer terug in De Glind, waar nu nog steeds de Nederlandse cursussen gehouden worden. In België werden vanaf 1985 de cursussen gehouden in Heusden-Zolder.

Er was altijd veel samenwerking tussen de Belgische en Nederlandse tak van Vipassana, en samen gingen ze op zoek naar een geschikte plek voor een centrum. De groei van Vipassana in Nederland en België maakte pas echt een sprong met de aankoop van een oud hotel in Dilsen, in 2000. Het huidige Dhamma Pajjota In 2002 bezocht Goenka het centrum in België en verbleef er een week. In die week gebeurde er veel. Hij verzorgde lezingen in Nederland, België en Duitsland, gaf een eendaagse cursus, met 700 deelnemers in een tent en sprak met allerlei notabele personen, waaronder toenmalig EU-handelscommissaris Pascal Lamy. Dat gesprek ging niet over handel, maar over vipassana. George Schouten maakte hierover voor de BOS een uitzending. werd helemaal ingericht naar de behoeften van de mediteerders. Al moest ook hier het lawaai buitengesloten worden, want aan de overkant van de straat was een oude kampeerboerderij waar jeugdweekenden en andere feesten georganiseerd werden. In de weekenden werden mediteerders uit hun slaap gehouden door lallende mannen en feestmuziek. Gelukkig waren de eigenaren van de kampeerboerderij in 2015 bereid om hun perceel aan Dhamma Pajjota te verkopen. Hiermee werd stilte en veiligheid voor de toekomst gekocht.

Inmiddels worden er in Nederland en België meer dan twintig cursussen per jaar georganiseerd. De organisatie is wereldwijd actief met bijna 200 centra en 140 gehuurde locaties. Wie mee wil doen met een cursus moet soms maanden van te voren klaarzitten achter de computer tot de inschrijving opent. Ook worden er cursussen gegeven in gevangenissen, en is inmiddels de eerste (westerse) beroemdheid uit de Vipassanakast gekomen. Yuval Noah Harari, de historicus die een aantal bestsellers schreef, droeg zijn boek Homo Deus op aan S.N. Goenka. Goenka inspireerde bovendien veel andere leraren in het westen op hun pad: onder andere Joseph Goldstein, Sharon Salzberg en Daniel Goleman studeerden bij Goenka.

De kracht van Vipassana

Dankzij de inzet van vrijwilligers overal ter wereld en natuurlijk door het onuitputtelijke werk van S.N. Goenka zelf, leren steeds meer mensen wat Vipassana is. Maar wat maakt het nu eigenlijk de moeite van het verspreiden waard? Petra: “Het belangrijkste is dat je door de beoefening minder heen en weer geslingerd wordt door wat er in de buitenwereld gebeurt. Je leert om alles terug te voeren tot je eigen houding ten opzichte van de dingen die buiten je gebeuren.” Mirjam roemt de toegankelijkheid van de organisatie: “Alles gaat op donatiebasis. Vroeger werden we daar nog wel eens vreemd op aangekeken: ‘hoe krijg je dat dan voor elkaar?’ Maar je ziet dus wat je kan doen met 500 geleende marken.”

Behalve de effectiviteit van de techniek en de toegankelijkheid, lijken ook de zuivere intenties van de organisatie een belangrijke factor te zijn in het succes. Omdat alleen vrijwilligers meewerken aan de organisatie, is er niemand die persoonlijk baat heeft bij de groei van de organisatie. Alle groei die gerealiseerd wordt is dus te danken aan de intentie van iedere vrijwilliger om deze techniek aan anderen door te geven. De beoefening van metta –de wens om de positieve effecten van je meditatie te delen met anderen- heeft zo invloed op de groei van de vipassana-beweging.

Eigen centrum in Nederland

De Nederlandse Vipassana-stichting is inmiddels zoekende naar een geschikte locatie in Nederland om een eigen centrum te bouwen. Die vind je niet zomaar, vertelt Anneke Kruijer, een van de assistent-leraren in Nederland: “Het liefst zouden we in het midden van het land zitten, in het Groene Hart bijvoorbeeld. We hebben minimaal vier hectare aan grond nodig, en het moet zo ingedeeld kunnen worden dat je twee gebieden kunt maken, voor de mannen en de vrouwen. En natuurlijk moet het betaalbaar zijn.” Zo’n plek vind je niet zomaar, en het is een grote investering. Desondanks heeft Anneke vertrouwen in de toekomst. “Het is alsof het moet gebeuren.”

Meer informatie

Op de website van Dhamma Pajjota vind je meer informatie over de vipassana-cursussen
Lees hier meer over de Vipassana stichting Nederland.
Bekijk de documentaire van George Schouten over Goenka

Bron afbeeldingen: website voicedhamma.org