Scherpstellen of uitzoomen?

Eén van de fijne maar tevens uitdagende belevenissen in mijn leven is het volgen van boeddhistische meditatieretraites. In de (zen-)stroming waarin ik op dit moment mediteer en lesgeef heet dit een ‘sesshin’. Bij aankomst op locatie ontvang ik een berichtje van een vriend: of ik al ‘lekker aan het zweven ben?’ Ik lacht erom en denk: ‘Kom jij dit maar eens een keer doen! Dan zullen we wel zien wie hier NIET zit te zweven.’

De afgelopen 10 tot 15 jaar heb ik talloze retraites gevolgd en deze dagen ‘off the grid’ brengen mij als mens elke keer weer wat dichter bij hoe het leven ‘vroeger’ was. Even een onderbreking van de constante afleiding van smartphones, social media en continu bereikbaar zijn.

Focus

Natuurlijk werd ik – ook voor de komst van het internet – altijd al om de haverklap afgeleid. Mijn geest en gedachten, gevoelens en overtuigingen, alle ervaringen die mij als mens vormgeven; ze maken het ieder moment lastig om focus te houden.

Het woord ‘focus’ (Van Dale beschrijft dit als: brandpunt; het zich concentreren op een bepaald punt: de focus leggen op…, zich geheel richten op..) is voor mij wat beladen geraakt door de betekenis die er de afgelopen jaren in de zelfhulpindustrie bovenop is geplakt: ‘Zo veel mogelijk bezig zijn met het bereiken van je doelen. Ofwel, een dag zonder focus is een dag niet geleefd.’ Er wordt grof geld verdiend aan zelfhulp, omdat er veel mensen zijn die last hebben van focusverlies als gevolg van smartphones, social media en gebrek aan zingeving.

Ik gebruik het woord ‘focus’ dus liever niet meer. Mediteren gaat voor mij over aandacht (oplettendheid) in samenwerking met concentratie (samentrekking op één punt). Eénpuntige aandacht is zo’n begrip dat je terugvindt in het boeddhisme. Het gaat over jezelf trainen in het richten van je aandacht. Daarmee kun je je  concentreren op je ademhaling, je zintuigen, je gedachten en je gevoelens.

Zesde zingtuig

Het is daarbij van belang je bewust te zijn dat je ‘geest’ ook een zintuig is. De menselijke geest is namelijk, net zoals de andere zintuigen – horen, zien, proeven, ruiken en tast – een poort waardoor de ervaringen zich aandienen. Binnen de boeddhistische beoefening werk je dus met zes zintuigen. Dat was een totaal nieuw besef voor mij toen ik ooit startte met het trainen van éénpuntige aandacht. Het voelt wel als logisch.

Onze geest is dus slechts één van de zes zintuigen, maar als mensen zijn we geneigd de waarnemingen van deze geest een speciale status te geven. Als mens kun je iets speciaals, namelijk met je geest de beweging van je geest aanschouwen. En daardoor word je je bewust van de reacties die dit bij je teweegbrengt.

In eerste instantie reageer je op alles wat het systeem in komt door die zintuigpoorten. Die ervaringen worden door de geest geduid en gelabeld als geur, aanrakingen, warmte/kou, het spectrum aan kleuren, maar bijvoorbeeld ook een deadline die voor ons ligt. Hoewel dit soort ervaringen in grote lijnen herkenbaar zijn voor anderen, zijn ze subjectief en kleuren ze de manier waarop je naar de wereld kijkt. En dus ook hoe je je hierin beweegt en waar je voorkeuren en afkeuren liggen.

Spotlight

De reacties die op dat bewustzijn volgen, zijn zonder meditatieve beoefening vrij primair. Er gebeurt iets en ‘bám!’, daar ga je. Door middel van éénpuntige aandacht oefen je jezelf in concentreren, waardoor je jouw zintuigelijke ervaringen kunt gaan waarnemen als golven in plaats van op zichzelf staande intrusies. Het richten van je aandacht is te vergelijken met het richten van een volgspot: zo’n lamp die gebruikt wordt om in een musical, toneelvoorstelling of concert iets of iemand mee in de ‘spotlight’ te zetten.

Door je aandacht op jezelf te richten, raak je steeds bewuster van de patronen die in en rondom jou spelen. In eerste instantie voelt dat raar en lijkt het alsof er van alles mis met je is. De kunst is dan om de onheilzame gedachten en neigingen die aan het licht komen te laten afvloeien naar de zijkant van je gezichtsveld. Dit doe je door je aandacht te blijven richten op je ademhaling. Door steeds je aandacht terug te brengen naar je adem als ankerpunt, verdwijnen die andere ervaringen uit de volgspot.

Illusie

Dat lijkt wel wat op hoe ons zicht werkt. Hoe we de wereld in kijken wordt letterlijk bepaald door ons gezichtsvermogen. De optische illusie op bovenstaande afbeelding heet ‘Healing Grid’ en is van Ryota Kanai (2005). Ik ontdekte deze in een boek dat ik vond op mijn kamer tijdens de bewuste sesshin. De illusie van neurowetenschapper Kanai haalde de finale van de Best Illusion of the Year-wedstrijd in 2005. Wanneer je enkele seconden naar het midden van het beeld staart, beginnen de gebroken randen ervan zichzelf te ‘repareren’ in je perifere zicht. Perifeer zicht is dat deel van ons zicht wat buiten onze centrale, scherp gestelde blik ligt. Het doel van perifeer zicht is om ons een eerste indruk of context te geven, voordat we ergens op scherpstellen. Het werkt dus complementair aan ons scherp gestelde zicht.

Kegeltjes en staafjes

Hoe werkt ons zicht ook alweer? Het netvlies (of retina) is een dun laagje dat achter in ons oog de binnenkant van het oog bekleedt. Dit laagje is heel gevoelig voor licht. Het netvlies bestaat uit speciale cellen die we fotoreceptoren noemen. De fotoreceptoren vangen licht dat in het oog terecht komt op als beelden en zetten deze beelden om in elektrische signalen. De elektrische signalen gaan vervolgens via de oogzenuw naar de hersenen. De hersenen maken hiervan het beeld dat wij zien.

Er zijn twee soorten fotoreceptoren: kegeltjes en staafjes. De kegeltjes werken als het buiten licht is, of als er genoeg lampen branden. Dan zien we kleuren en de details recht voor ons. De meeste kegeltjes zitten in het midden van het netvlies: de macula (gele vlek). Ook lezen en gezichten herkennen is het werk van de macula. Met de staafjes kunnen we dingen in het donker zien, en in onze ooghoeken. Maar met staafjes kunnen we geen details en kleur zien. Daarom kunnen we in het donker niet lezen of gezichten goed herkennen en zien we ’s nachts alles in grijs.

In de macula (of gele vlek), in het midden van het netvlies, liggen de licht- en kleurgevoelige kegeltjes heel dicht tegen elkaar. De kegeltjes zorgen voor het scherp zien van details. Het centrale deel van de macula vertoont een afvlakking, een soort dal, van het binnenste netvliesoppervlak. Dit wordt de fovea genoemd. De fovea bevat alleen kegels. In dat gebied is het netvlies dunner dan in het overige deel van de macula. Omdat in de fovea de kegeltjes heel dicht op elkaar zitten, kunnen we hele fijne details zien.

Totaalplaatje

Met andere woorden: onze perifere zicht gaat over een totaalplaatje. Dat totaalplaatje is het resultaat van een ongeordende stroom aan visuele informatie. Net zoals het totaalplaatje dat we in onze geest van ons eigen leven creëren het resultaat is van alle zintuigelijke informatie die we opdoen. Dit totaalplaatje raakt bij iedereen vertekend door wat we als individu meemaken. Het bevat ons subjectieve beeld van ons leven, ‘onze’ werkelijkheid.

In een wetenschappelijk artikel over de Healing Grid (2021) schreven Kanai en verschillende co-auteurs: “We stellen dat de uniformiteitsillusie het resultaat is van een reconstructie van schaarse visuele informatie (van de periferie) op basis van meer gemakkelijk beschikbare gedetailleerde visuele informatie (van de fovea), wat aanleiding geeft tot een rijke, maar illusoire ervaring van perifeer zicht.”

Zelfbeeld

Net zoals ons brein de informatie uit de fovea inzet om ons totaalplaatje overzichtelijk te maken, helpt éénpuntige aandacht – die volgspot dus – om onheilzame gedachten, emoties, concepten zachter te maken. In plaats van op de voorgrond van ons bewustzijn te blijven, vloeien ze af naar de zijkant. Met als resultaat een rustiger en completer beeld van onszelf. Een ervaring vergelijkbaar met het kijken naar de Healing Grid.

Zodra het rustige, overzichtelijke totaalplaatje weer uiteenvalt (en dat gaat vaak al heel snel, ook bij mij natuurlijk), mengen al die zaken zich weer in de schijnbaar echte dagelijkse, afleidende, optisch illusoire wereld: jouw leven. En dat geeft steeds opnieuw een grote puinhoop in het brein waardoor je (je raadt het al…) FOCUS verliest.

De kunst is om te oefenen met in- en uit te zoomen in het leven. Zo raak je niet (te lang) verstrikt in je eigen werkelijkheid en leer je alles omarmen wat zich aandient. En dat is geen zweverig gedoe. Het is stiekem best hard werken.

 

De omslagafbeelding is gemaakt door Brett, via Flickr.