Een groene Boeddha: Karma

Karma is een lastig onderwerp. Fundamenteel voor de Boeddha, problematisch voor ons. Een moreel universum en reïncarnatie zijn moeilijk te rijmen met een modern wetenschappelijk wereldbeeld. Ook voor een groen boeddhisme is karma een harde noot om te kraken. De verleiding van simpele oplossingen – ‘ontwaken is toch gewoonweg één zijn met Moeder Natuur?’ – is groot, maar de vraag is of we niet beter kunnen. Daarom, als kleine bijdrage, deze acht onaffe gedachten.

1 Natuurlijke orde
De term ‘karma’ (daad) is ouder dan het boeddhisme. In de oude brahmaanse tradities Zie Richard Gombrich: What the Buddha Thought slaat karma op juist uitgevoerde rituelen om na de dood naar ‘de andere wereld’ te gaan: een soort hemel, waar je later weer uit terugkeert en hier herboren wordt. In zijn oervorm was die andere wereld niet eens een hemel, maar een land achter de horizon. Dit is typisch voor de oudste vormen van spiritualiteit: dit leven en het hiernamaals vormen één ecosysteem. Een ander kenmerk van animistische tradities is dat onze rituelen bijdragen aan het behoud van de natuurlijk orde. Zonder de magische rituelen van de mens ontaardt de wereld in chaos.

2 Morele intentie
De Boeddha vult het woord ‘karma’ anders in. Hij maakt er iets moreels van. Niet rituelen bepalen je volgende leven, maar de intenties van je daden. Daarin toont hij zich een kind van zijn tijd. In heel Eurazië zoeken radicale denkers naar een nieuwe bevrijdingsweg. De ideeën van figuren als Socrates, de profeten, taoïsten, en later ook Jezus en Mohammed verschillen sterk, maar één punt hebben ze gemeen: de persoonlijke morele intentie wordt veel belangrijker dan de precisie van collectieve rituelen. Dat hoor je nog in ons huidige taalgebruik, zoals in ‘de inhoud is belangrijke dan de vorm’, ‘echte schoonheid zit vanbinnen’, ‘het is het gebaar dat telt.’

3 Plekje om te chillen
Dat heeft grote gevolgen. Het oude ideaal, het behoud van de natuurlijke orde, wordt ingewisseld voor een ideaal van de bevrijding. In boeddhistische termen: we moeten ontwaken en het rad van karma stoppen. Daarnaast verandert het rituele heelal in een moreel heelal. In boeddhistische termen: iedereen krijgt automatisch een wedergeboorte die bij de lading van zijn eigen innerlijke morele intenties past. Met deze twee verschuivingen is de oude sacrale rol van de natuur uitgespeeld. Net zoals bij zijn collega-revolutionairen in Eurazië ziet de Boeddha bevrijding als een zaak tussen mijn individuele innerlijk en de Hoogste Waarheid. De natuurlijke wereld is hooguit een decor. Compassie voor dieren is belangrijk, maar ook hier voornamelijk om een beter karma te krijgen en ooit tot het nirvana door te stoten. De natuur als systeem, als ecosfeer, valt buiten de zingeving. Dat verklaart ten dele waarom politici vandaag zo krampachtig reageren op klimaatbetogingen: de economie heeft het overgenomen van God als enige dieptewaarheid, als het gaat om onze relatie met de planeet. De ecosfeer is daarmee hooguit een verzameling grondstoffen voor de industrie of een leuk plekje om te chillen.

4 Een zijn met de Aarde
Onder ecologisch geëngageerde boeddhisten is de mening populair dat het boeddhisme aan deze verschuivingen ontsnapt. Dat de Boeddha eigenlijk onderrichtte dat we moeten ontwaken tot onze fundamentele eenheid met de Aarde. Of zoals recent nog te lezen op een banner tijdens een Amerikaanse klimaatdemonstratie: The Whole Earth is my True Body. Voor (mahayana)boeddhisten is dat een verwijzing naar de ‘dharmakaya’ uit het latere boeddhisme: het lichaam van de realiteit, de Boeddha als kosmisch principe. Je kunt daarvoor opteren. Maar dan moet je voorbijgaan aan het feit dat de Boeddha een heel ander beeld van het ontwaken had (waarover meer in de volgende column). En dat de aardse ecosfeer geen gelukzalig paradijs is, maar een bloederig en wreed slagveld. Het is fijn en gezond om regelmatig in het groen te wandelen. We kunnen overdonderd worden door de wonderen van de natuur. We kunnen dat ontzag zelfs spiritueel of religieus noemen. Maar in de natuur is geen boeddhistische bevrijding, mededogen en gelijkmoedigheid te vinden. Dat is iets van de mensen.

5 Juiste daden
De ecosfeer heeft lak aan onze intenties of onze graad van verlichting. Oplossingen voor de klimaat- en milieucrisis vragen dan ook eerder de instelling die schuilt achter de oude animistische rituelen: wat onze intenties ook zijn, we moeten dringend de juiste daden stellen, heel precies uitgevoerd, met een juiste kennis van zaken. Anders loop het gevaarlijk mis. Het gaat natuurlijk niet om magische rituelen geleid door de esoterische kennis van een priesterkaste. Wel rationele ingrepen geleid door de gespecialiseerde kennis van de wetenschap. Het vereist eerder fysieke daden dan diepe spirituele intenties. Collectieve actie eerder dan individuele inspanningen. In onze cultuur betekent dat: door instituten en beleidsorganen.

6 Ecosattava’s
Groene boeddhisten, oftewel ‘ecosattva’s’, zullen hun pijlen in de eerste plaats daarop moeten richten. Betere wetenschappelijke kennis en betere acties die het beleid aanzetten tot betere daden in de natuurlijke wereld. Opdat de natuurlijk orde, die ons aller thuis is, niet gevaarlijk snel afglijdt in een ecosfeer waar weinigen in kunnen overleven, laat staan een stabiele maatschappij opbouwen, laat staan floreren, laat staan tijd hebben om te ontwaken.

7 Karma als daad
Anders gezegd: ‘karma’ moet zijn exclusieve betekenis als ‘mijn innerlijke intenties’ loslaten. We zullen er minstens twee betekenissen aan moeten geven. Karma als intentie, om te ontwaken tot datgene waartoe de Boeddha ontwaakte. En karma als daad, om de natuurlijk orde te bewaren.

8 Voorbij spirituele wellness
Dit is natuurlijk een erg rationele kijk op de dingen. Dat zal niet volstaan. Menselijk gedrag laat zich eerder sturen vanuit de onderbuik. Mythes werken sterker dan filosofieën, zeg maar. Daarom zal een derde column gaan over de vraag: hoe slagen we erin om onze onderbuik evenveel van de Aarde te doen houden als van onze eigen spirituele wellness?

Meer informatie

• Een groene Boeddha deel 1: Alles brandt
• Een groene Boeddha deel 3: De aarde raken
  
• Een groene Boeddha deel 4: De Bloemenpreek
• Wil je in actie komen? Lees meer op de website van One earth sangha
• Meer van Tom over dit thema in zijn boek Leven in het nu, een filosofische zoektocht 
• Titelbeeld: Schilderij van Robert Ekman met daarop de Finse natuurgod Ukko