Alcatraz of Nirvana? Boeddha in de Linie: de film

In Boeddha in de Linie worden vier boeddhistische beeldende kunstenaars uit hun habitat gehaald en ieder twee weken in een rauwe, natuurlijke omgeving gezet. Ze krijgen elk een koan mee. De docu volgt wat de eenzaamheid, het gevaar van overstroming en de donkere nachten met de kunstenaars doen. Wordt het Alcatraz of Nirvana?

Het project vond plaats in maart en april 2014 in Werk aan het Spoel, een kunstfort gelegen tussen Culemborg en Everdingen, langs de uiterwaarden van de Lek, deel uitmakend van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Raoul Deleo en Airco Caravan	Mark Schalken	Leen Kaldenberg

De deelnemende kunstenaars Leen Kaldenberg, Airco Caravan, Raoul Deleo en Mark Schalken werkten in een atelier en sliepen in een bomvrije bunker, met net dat beetje comfort dat ze naar hun eigen bed deed verlangen. Overdag bleek Werk aan het Spoel een heuse toeristische attractie, maar de nachten waren donker en stil, met ratten en kruipend spul. Geen plek voor bangeriken.

Als project is Boeddha in de Linie uniek. Vier gedreven kunstenaars, zonder enige opdracht of sturing, en een eigenzinnige filmmaker. Wat leverde dat op?
Als filmmaker stelde de aard van het project me voor een probleem: hoe is het mogelijk om een documentaire te maken over een kunstenaar die in afzondering de confrontatie met zichzelf aangaat? Waarbij de associatie met de vele reality-tv-shows waarin mensen worden gefilmd, of beter gezegd begluurd, me niet vrolijk stemde.

Bij de research bleek al gauw dat de locatie, Werk aan het Spoel, niet zo afgelegen was als voorgesteld, en dat de vier kunstenaars al ervaring hadden met afzondering en retraites. Ik maakte me zorgen over hoe het idee van het project binnen deze arena en met deze spelers tot zijn recht zou kunnen komen.

Betekende jouw research een wijziging in het filmplan?
Na een tijdje erop gebroed te hebben besloot ik een andere benadering te kiezen: niet zozeer de nadruk leggen op de feitelijke aspecten van het project, zoals de overdracht van de koan van kunstenaar op kunstenaar op die en die datum, maar meer op zoek gaan naar het innerlijke proces van de kunstenaars en het verband met de omgeving waar ze zich in bevinden. Een meer poëtische benadering, waarbij de leidraad gevormd werd door de vragen: Wat is de relatie tussen het zelf en de omgeving? De kunstenaar en het landschap? Waarom zou je je terugtrekken? Wat voor rol speelt de boeddhistische beoefening daarbij?

Aanvankelijk dacht ik alleen te gaan observeren met de camera. Al gauw echter, misschien beïnvloed door de Lek die zo prominent langs het fort stroomt, vond ik dat de camera wel meer mocht doen dan enkel toekijken. Ik herinner me dat ik Leen zijn schilderijen bekeek; het landschap dat hij schilderde zag ik als een innerlijk landschap. Om dichterbij het proces van de kunstenaar te kunnen komen zouden close-ups van de wereld in hun werk helpen.

Ook zag ik in de lang uitgestrekte vorm van één van Leen’s schilderijen een transitie, om close over het oppervlak van het schilderij te zwenken en van daaruit uit te komen in het fort. Zo’n soort transitie leek me veel gepaster om de overgang van de kunstenaar naar de arena te maken dan een shot van de kunstenaar onderweg in de auto. Die zwenkende camera, als de rivier die stroomt, kon zo ook een element van onthulling, spanning, verrassing gaan worden.

Martijn Koolhoven en Airco Caravan

Boeddha in de Linie is opgezet als een verstild project, een wat merkwaardige retraite. Dan kom jij met je crew en een nieuwsgierige camera en interviewtechniek. Botste dat niet?
Het plan was vooral een benadering, een manier van kijken en luisteren. Het draaien was nog steeds een zoektocht omdat er niet zoveel meer was afgesproken dan op welke dag we kwamen en dat we mee zouden gaan in wat de kunstenaar ook maar van plan was te doen.

In een gesprek met Mark van tevoren vroeg hij zich af in hoeverre ik me als maker ermee zou gaan bemoeien. Of ik hem bijvoorbeeld zou vragen op een bepaalde plek te gaan mediteren om net dat speciale licht op te vangen. Ik antwoordde toen dat ik de meditatie daar zou filmen waar die daadwerkelijk plaatsvond. Het was daarom een cadeau om de kunstenaars op veel verschillende plekken te zien mediteren.

Veel dingen liepen helemaal niet volgens plan, de natuur bijvoorbeeld. Het leek me geweldig om hoogwater te laten zien, om de rivier zo zijn invloed te zien uitoefenen. Helaas is er in die twee maanden geen hoogwater geweest, waarschijnlijk door een zachte winter in de Alpen. Het weer was in die maanden vaak beter dan in de zomermaanden die erop volgden. Dus geen scenes van slagregen of sneeuw helaas.

Geluidsman Willem de Wijs met Raoul Deleo in de bomvrije bunker

Hoe verliepen de contacten met de kunstenaars? Jullie waren zo goed als vreemden voor elkaar.
De fijne kennismaking met Leen, Airco, Raoul en Mark zette zich voort in een harmonieuze en warme samenwerking in het fort. Het was spannend om van vlakbij hun maakproces mee te maken. Van de eerste streken op een doek tot een atelier dat volhangt met de afspiegeling van hun tijd daar. Hoe ze elk het boeddhisme op hun eigen manier beleven.

Het was ook fijn om te ontdekken dat de vier elk op hun eigen manier de twee weken invulden. Dat er sprake zou zijn van ontwikkeling in de film, en niet teveel van herhaling. Ik kijk met genoegen terug op de draaiperiode.

De open manier van draaien leverde wel een berg materiaal op voor de montage, het kostte tijd om het specifieke karakter van de reis van elke kunstenaar bloot te leggen.

Zondag komt met de uitzending van jouw film een eind aan dit unieke project. Ben je tevreden?
Naar de uiteindelijke film kijkend is het nu nog te vroeg om het resultaat voor mezelf te beoordelen. Ik sta er te dicht bovenop, heb het materiaal te vaak gezien in de afgelopen weken om daar veel zinnigs over te kunnen zeggen. Gevoelsmatig ben ik tevreden; hoe dat over een tijdje, met meer afstand zal zijn, wie weet.

Er zijn niet per se één op één antwoorden te vinden in de film op de vragen waarmee ik begon, die zijn ingebed in de film zelf. Ik ben benieuwd wat voor indruk of gevoel de film bij de kijker oproept.

Boeddha in de Linie is nu online te zien. Bekijk de trailer: