Bernardo Kastrup kraakt materialistisch wereldbeeld

Zijn wij en onze werkelijkheid uitsluitend te herleiden tot ken- en meetbare materie of maakt ons bestaan permanent deel uit van grenzeloos bewustzijn? In de wetenschap berust het antwoord op deze vraag al bijna tweehonderd jaar op de eerste optie. En daarmee veegt de Braziliaanse natuurkundige, computerwetenschapper en filosoof Bernardo Kastrup nu de vloer aan. Hij doet dat in zijn boek Waarom materialisme totale onzin is. Daarin verdedigt hij vurig de tweede optie, die hij idealisme noemt.

Voor menigeen binnen het boeddhistisch spectrum zal het standpunt van Kastrup wellicht geen wonder zijn, maar in de wereld van de wetenschap is het dat wel. Iedereen die in dat gremium (Kastrup spreekt van ‘de intellectuele elite’) niet het materialisme aanhangt is een (spirituele) zweefkees. De auteur weet dat en pakt daarom op gedegen wijze en wetenschappelijk zeer onderbouwd uit. Met zijn achtergrond weet hij de juiste toon te treffen; hij spreekt zijn lezers rechtsreeks aan, alsof hij naast ze op de bank zit. De media is dat niet ontgaan. Sinds het boek in het Nederlands uit is, tref je overal interviews met de auteur aan. Kastrup strijdt voor een paradigmaverschuiving en ik ben erg benieuwd of er daardoor iets gaat kantelen in de starheid van de gebruikelijke wetenschappelijke opvatting. De Groene noemde hem hoopvol “de man die ons wereldbeeld op zijn kop zet.”

Alles is mentaal

Dat Kastrup niet wars is van spiritualiteit, blijkt niet alleen uit de laatste hoofdstukken van zijn boek, maar ook uit de vele interviews die hij daarover gaf. Geen toeval dus, dat de zenboeddhist Shogaku Zenshin Roshi (Stephen Echard Musgrave) een voorwoord schreef. Shogaku, geestelijk leider van Zen Centrum San Diego, zegt onder meer: “In het nastreven van een externe waarheid is men de innerlijk beleefde, meest fundamentele werkelijkheid van het menselijk bestaan vergeten als gevolg van op sciëntisme gestoeld materialisme. (…) Bernardo neemt ons mee op een reis naar een alternatieve wereldbeschouwing, één die heel wat zinniger is dan die van het sciëntisme die we door de universiteiten en de media met de paplepel hebben meegekregen.”

Zo radicaal als binnen het materialisme het adagium luidt dat alles is gemaakt van materie, zo resoluut poneert Kastrup dat alles ten diepste mentaal is. De externe wereld bestaat alleen uit bewustzijn. De fysieke realiteit – wat we meten en waarnemen – is slechts een afbeelding van de geestelijke werkelijkheid erachter. In één van de vele interviews zegt Kastrup dat de materialist de beschrijving van iets beschouwt als het ding dat beschreven wordt. “Stel je een landkaart voor. Het materialisme zegt dat de kaart hetzelfde is als het land dat de kaart beschrijft. Dat is natuurlijk belachelijk.”

Bewustzijn als rivier

Bewustzijn komt volgens Kastrup niet voort uit de werking van onze hersenen. Dit noemt hij de ‘open zenuw’ van het materialisme. Kastrup gebruikt de termen mind, bewustzijn en gewaarzijn (ofwel: besef te zijn) als onderling uitwisselbaar. Hij acht bewezen Nature 2007, Gröblacher e.a. dat bewustzijn niet te reduceren valt tot materie, maar fundamenteel en ongebonden is. Het omvat alles wat er is. Dus de mind zit niet in de hersenen, maar de hersenen zitten in de mind. “Mind is de ondergrond van wat echt is.” En verderop zegt hij dat er volgens hem “slechts één mind bestaat. Eén niet verder te herleiden medium waarin de dans van het bestaan zich openbaart.”

De auteur beschrijft het bewustzijn, waarin onze werkelijkheid is gevat, aan de hand van een aantal opmerkelijke metaforen. Hij vraagt zijn lezers het bewustzijn te zien als een rivier, waarbinnen niet alleen onze hersenen, maar ook onze persoonlijkheden en ervaringen draaikolkjes respectievelijk rimpelingen zijn. Als hij die rivier van kwikzilver voorstelt – ook de draaikolkjes natuurlijk – zal alles constant weerspiegelen. Dit beeld doet mij onmiddellijk denken aan het Net van Indra. Zie bijvoorbeeld Katsuki Sekida, Two Zen Classics, Mumonkan & Hekiganroku, Weatherhill 2000, p. 377; en Margrit Irgang, Zen als levenskunst, Asoka 2010, p. 107. Het web waarin overal juwelen verknoopt zitten die elkaar weerspiegelen. Een hindoeïstische verbeelding van het onderling afhankelijk bestaan van alle verschijnselen, die ook in het boeddhisme voortleeft, bijvoorbeeld in de Avatamsaka soetra. De Avatamsaka soetra is een soetra uit het Mahayana-boeddhisme die de kosmos van oneindige werelden beschrijft.

Leegte

“Het belangrijkste punt van dit boek,” zegt Kastrup, “is de bewering dat alleen ervaring bestaat.” Hij beschrijft ervaring als “een beweging in of van het medium van de mind.” Daarom moet het medium mind leeg zijn “in de zin dat het fundamenteel alle ervaring en kennis overstijgt.” Maar die leegte kan in bepaald opzicht niet echt niets zijn, “want het bevat een latent vermogen om in beweging te komen.” We kunnen dan zeggen dat alles wat bestaat beweging is van die leegte, aldus Kastrup: leegte die trilt. Later haalt hij de (zen)boeddhistische leraar Adyashanti aan, die dit ‘dansende leegte’ noemt.

Ik kan me vergissen, maar deze visie heeft toch wel erg veel raakvlakken met de kern van de Hartsoetra, die in het Mahayana boeddhisme een significante betekenis heeft. Deze soetra, waarin vorm leegte is en leegte vorm, ademt de grond van ons bestaan. En leegte kan daarin gezien worden als ‘dat wat het leven tot leven maakt’. In mijn parafrase van de Hartsoetra Dick Verstegen, Welkom in de werkelijkheid Asoka 2023, pag. 167. noem ik leegte “een oneindige, grondeloze, vanzelf gaande, open beweging, waarin alles voortdurend verandert.” En Kastrups benadering ligt daar mijns inziens erg dichtbij.

Wat ik daarmee zeggen wil, is dat de auteur de spirituele dimensie van zijn probleemstelling niet lijkt te zoeken, maar ook zeker niet uit de weg gaat. Soms bekruipt mij overigens heel even het gevoel dat hij langs een achterdeur weer een beetje naar materialisme neigt, zo, bijna dwingend, maakt hij gebruik van al die fysieke metaforen. Maar bij nader inzien gaat het hier enkel om een poging om ons makkelijker mee te nemen in zijn betoog en om ons terug te brengen naar onze eigen individuele ervaring.

Lijden

Zijn beschouwing over de vrije wil is zeer verrassend en zeker ook zijn conclusie dat de vrije wil fundamenteel onverklaarbaar is. Dat moet ook wel, zegt Kastrup, omdat zij anders niet vrij zou zijn. In zijn ogen zijn wij mensen de uitdrukking van het bewustzijn in zijn poging te begrijpen wat er gaande is in dit ondermaanse. Wij maken er natuurlijk een potje van. Zie bijvoorbeeld de klimaatrampen die we over ons afroepen. Maar ons lijden ziet hij niet als overbodig. Het maakt deel uit van wat er gebeurt als we trachten te begrijpen wat er gaande is, omdat we zijn wat er gaande is. “We zijn als een wanhopige arts die een experimentele operatie –zonder verdoving– op zichzelf uitvoert …” We zijn volgens de auteur zelf “de chaos, de troep, het bloeden en de onrechtvaardigheid.”

Was het niet de befaamde zenmonnik Thich Nhat Hanh die dat mooie gedicht maakte waarin we zowel de kikker als de ringslang zijn, zowel het verhongerende kind als de wapenhandelaar en zowel de bloeddorstige zeerover als het verkrachte meisje?

God

In De Groene komt zijn visie nog stelliger naar voren: “Voorheen gebruikte Kastrup het woord God liever niet. ‘Omdat elke luisteraar daar iets anders bij denkt. Maar tegenwoordig voel ik me daar vrijer in. Omdat het ook wel recht doet aan de oorspronkelijke intuïtie die in ons allemaal zit. De intuïtie dat er een gigantische geest is waar wij deel van uitmaken. Ik zie dat niet als een vader die een plan met ons heeft, maar eerder als een instinctieve, eenvoudige, spontane geest (…). Ik zie ons allemaal als ‘spionnen van God’, die de natuur ervaren op een manier die ontoegankelijk is voor “God” zelf.’”

En die laatste ontboezeming vertoont weer erg veel overeenkomst met de uitspraak van Alan Watts Alan Watts, Weg van het denken, Ankh Hermes 2017, p. 89. dat we “de lensopening zijn waardoor het universum naar zichzelf kijkt.” Of aan een tekst van de mysticus Meister Eckhart Frans Maas, Van God houden als van niemand, preken van Meester Eckhart, Uitgeverij Gottmer 1997, pag. 67. dat “het oog waarmee ik God zie, hetzelfde oog is waarmee God mij ziet.” Elders in zijn boek zegt Kastrup dat we in zekere zin door het bewustzijn als plaatsvervanger zijn aangesteld om naar onszelf te kijken en iets zinnigs te maken van wat we zien. Hij hoopt dat zijn boek daartoe bijdraagt: “We moeten de gekte van de huidige toestand ontgroeien.”

Kastrup is een man naar mijn hart. Hij heeft een indringend boek geschreven en gaat de strijd aan met open vizier. Geen makkelijke kost, maar wel heel toegankelijk gebracht. Een spiritueel boek ook, want de zin van ons menselijke leven komt stevig aan bod. Ik hoop dat het niet alleen bijdraagt aan een nieuw wereld- en mensbeeld, en daardoor aan het redden van onze aarde en de ecologische samenleving. Maar ook aan en aan een constructievere verbinding tussen wetenschap en spiritualiteit.

---

Bernardo Kastrup, Waarom materialisme totale onzin is, Samsara 2023, 302 pagina’s, € 29,99

Omslagafbeelding: het Net van Indra is een web van elkaar weerspiegelende juwelen. Foto van lafemme, via Flickr.