“Inzichten uit het boeddhisme kunnen de wereld veranderen”

“Wat betekent boeddhistische kennis voor het bedrijfsleven en de politiek?” Deze vraag loopt als een rode draad heen door de bezigheden van econoom Sander Tideman. “Het merendeel van de boeddhisten volgt een leraar, leest de teksten, en beoefent meditatie”, vertelt Tideman. “Maar ik vind het ook leuk om de kennis van het boeddhisme te vertalen naar een betekenis voor onze samenleving in het Westen.”

Al als jonge twintiger weet Tideman dat hij iets zinvols met zijn leven wil doen. “Toen ik eenmaal ging studeren, dacht ik: er moet meer zijn in het leven dan na je studie aan het werk gaan en na zestig of zeventig jaar doodgaan. Ik dacht: al die filosofieën over religie en de zin van het leven kunnen toch niet allemaal onzin zijn? Ik kwam een citaat van zenboeddhist Shunryu Suzuki tegen: ‘het leven heeft geen zin, het gaat erom dat we er zin aan geven’. Zo kwam ik in aanraking met zenboeddhisme en begon ik met meditatie. Dat was voor mij een openbaring. Je bent je gedachtes niet, je bent je gevoelens niet, besefte ik al gauw. Je bent de waarnemer.”

Tideman wilde er meer van weten en ging met een vriend naar Ladakh in India, waar hij de dalai lama ontmoette. De ontmoeting maakte veel indruk: “We spraken anderhalf uur met elkaar. Ik was vereerd dat hij zo veel tijd voor ons vrijmaakte. De kennismaking had zo’n impact op mij dat ik dacht: ik wil hem volgen. Ik had meteen vertrouwen in hem. De afgelopen veertig jaar heeft zich dat bewezen. Hij heeft zich een goede leraar getoond. Zo herinner ik mij dat de dalai lama zei: ‘de wereld heeft niet nog een hippie nodig! Je moet geen overdreven romantische ideeën hebben over het Oosten. Zowel in Oost en West willen mensen geluk vinden en geen lijden ervaren. Zoek de wijsheid vooral ook in je eigen westerse cultuur.’ Dat advies heeft me erg geholpen.”

Boeddhisme gaat vaak over zelfverbetering. Jij denkt dat het ook onze wereld kan veranderen.

“Ik denk dat dit een potentie is van het boeddhisme, die nog niet is aangeboord. Het boeddhisme is niet alleen een religie. De Boeddha richtte zich op meditatie én filosofie. Hij was ook een sociale hervormer. Na hem zijn er nog duizenden meesters geweest die het gedachtegoed van de Boeddha hebben verdiept en verfijnd. Zo is ook de dalai lama een vernieuwende leider, een eigentijdse sociale hervormer.”

In 2018 schreef Tideman het essay ‘Buddhist Economics‘. Daarin neemt hij het boeddhisme als de intellectuele basis voor het ontwerp van een duurzaam economisch stelsel. De huidige wijdverbreide manier van denken over de economie is volgens hem te beperkt. Hij zet daar de boeddhistische blik op de wereld en de economie tegenover, waarin alles met elkaar verbonden is. Dit leidt tot een economische blik waarin meer aandacht is voor de mens en de natuur, en waarin duurzaamheid centraal staat.

In ‘Buddhist Economics’ neem je de vier edele waarheden als raamwerk om de problemen van het huidige economische model te analyseren. Waarom is dat?

“Dat was een pragmatische keuze. Als je de westerse economische axioma’s aan de kaak wilt stellen, moet je er iets tegenover stellen. Met axioma’s bedoel ik concepten als de ‘homo economicus’, de aanname dat markten naar evenwicht streven en dat goederen efficiënt moeten worden geëxporteerd ten behoeve van consumptie van mensen.

Bepaalde axioma’s stellen we nauwelijks ter discussie, terwijl er geen bewijs is dat ze werken. Dus waar begin ik mee als ik die wil bekritiseren? De vier edele waarheden. Die zijn gestoeld op een in wezen wetenschappelijke benadering. Wat is het probleem? Wat is de oorzaak? Kan de oorzaak weggenomen worden? Zo ja, hoe dan? De Boeddha was een onderzoeker. Zijn ideeën hadden betrekking op de werkelijkheid zoals mensen die ervaren.”

Tegenover de huidige neoliberale manier van economische politiek bedrijven, die neerkomt op niet te veel bemoeienis van de politiek met de markt, plaatst u ‘public market leadership’. Wat houdt dat in?

“De huidige politieke leiders in Nederland en andere westerse landen zijn managers. Ze gaan uit van het idee dat de overheid een soort bedrijf is. Het management zorgt ervoor dat het goed loopt, dat het werk efficiënt en zo zuinig mogelijk wordt verricht. Dit soort politici kunnen hard werken, en van a naar b komen, maar ze zijn niet getraind in denken in de grotere context. Veel van hen blijven denken dat markten zichzelf gaan reguleren.

Ook gaan veel van de huidige politici ervan uit dat de overheid een soort machine is, en dat mensen alleen rationeel en materialistisch denken. Het gevolg? Spoorboekjes voor hoe te handelen in de coronacrisis, of code oranje en rood. Instrumenten waarmee ze zekerheid beloven, terwijl ze die in de veranderlijke werkelijkheid niet kunnen waarmaken.

Ik geloof dat dat overheden geen planmatige machines zijn, maar dat ze een leiderschapsrol hebben.

Bij echt leiderschap gaat het om het ontwikkelen van een visie, het maken van morele en ethische keuzen, en trekt zo nodig de status quo in twijfel. Dat doen veel hedendaagse politici niet. De oplossing is om publieke en zakelijke leiders echt heel anders op te leiden.

Mensen van wie we iets kunnen leren als het gaat om ‘public market leadership’ zijn volgens Tideman de dalai lama en Barack Obama. “Momenteel ben ik het boek van de voormalige Amerikaanse president aan het lezen. Ik ben erg onder de indruk van de manier waarop hij heeft ingegrepen toen de economische crisis uitbrak in 2008.”

Na die economische crisis schreef je ‘Mind over matter’, waarin je pleit voor een andere benadering van de economie. Heb je de indruk dat er sinds de vorige crisis iets ten goede is veranderd?

“Er is veel aan het verschuiven. Er zijn twee krachten: die van de verandering en een tegenkracht. Klimaatwetenschappers waarschuwen dat we nog twintig of dertig jaar hebben, daarna beginnen we onszelf uit te roeien. Dat is een fysiologische werkelijkheid. Er gaan meer natuurrampen en pandemieën komen. Vanwege de milieuvervuiling van veeteelt stoppen steeds meer mensen met vlees eten. Maar tegelijkertijd is er vanuit gevestigde belangen een tegenkracht, men is bijvoorbeeld bang dat er geld en werkgelegenheid verloren gaan als de mensheid veel minder vlees gaat eten.

Toch is er, ondanks de tegenkrachten, wel degelijk een grote verschuiving gaande.

Iemand vroeg de dalai lama: Is het niet te laat voor verandering? We zijn al zo veel tipping points voorbij. De dalai lama antwoordde: “Dat klopt, maar als mensen geen andere keus hebben, dan zullen ze zich aanpassen.” Dat is dan kennelijk het enige moment waarop het wel kan. Een groot deel van de mensheid is nog niet klaar om te veranderen. Een kleine groep zal dat doen. Dat zijn mensen die in de voetsporen treden van de bodhisattva’s. Volgens de sociale psychologie loopt zo’n vijf tot tien procent van de mensen voorop in verandering. Een ander, groter deel gaat daarin mee, en een klein deel ondermijnt verandering actief.

Ik geloof dat een kleine groep écht klaar is om leiderschap te tonen, juist ook in het bedrijfsleven. Deze mensen hebben zowel de middelen als de intelligentie en hopelijk ook de spirituele bewustwording. Dat gaat nu in een stroomversnelling komen. We moeten vertrouwen hebben. Er is een hoger perspectief: de mensheid heeft het potentieel zichzelf te ontwikkelen en de vele uitdagingen kunnen worden overwonnen. Ik zeg wel eens: het is te laat om pessimistisch te worden. Optimisme is niet naïef, maar de beste manier om problemen onder ogen te zien en op te lossen.