De tien lijstjes: De vier edele waarheden

Het boeddhisme wemelt van de lijstjes. De vier edele waarheden, de drie vergiften, het achtvoudig pad en de vijf leefregels. Wat heb jij aan die lijstjes? Voor deze serie selecteerde Tom Hannes zijn eigen top tien en geeft je tekst en uitleg. Lees ook de rest van de serie.

Deel 4: De vier edele waarheden
Titelbeeld illustratie: Marijn van der Waa

Geen top tien van boeddhistische lijstjes zonder ‘de vier edele waarheden’. Ze worden zo vaak beschreven als de basis van de Boeddhaleer dat het moeilijk geworden is om er niet de muffe smaak van het cliché bij te proeven. Bovendien gaan ze over leed. Schrijf daar maar eens iets leuks over.

Samengevat klinken ze zo:

1. Er is leed.
2. Dat komt voort uit onze begeertes.
3. We kunnen dat stoppen
4. Als we het achtvoudige pad volgen:

het juiste inzicht, 
de juiste intentie, 
het juiste praten, 
het juiste handelen, 
het juiste levensonderhoud, 
de juiste inspanning, 
de juiste aandacht 
de juiste concentratie.

Ik moet toegeven dat de vier me lang dwarsgezeten hebben. Ze voelden aan als een jasje dat ik verkeerd had aangetrokken. Ik droeg het – ik was per slot van rekening boeddhist – maar het zat nooit echt lekker. Natuurlijk was er veel leed in de wereld. En vanzelfsprekend zat ik tjokvol verlangens die mijn leven voornamelijk ingewikkelder en lastiger maakten. Maar om nu te stellen dat het leven lijden is en dat al leed ook nog eens voortkomt uit mijn eigen verlangens, dat bleef lang op verzet steken.

De vier edele waarheden als actieplan

Tot ik de Schotse boeddhistische leraar Stephen Batchelor hoorde vertellen dat in de oudste teksten over de vier edele waarheden geen sprake is van het woord ‘waarheid’, maar eerder over  ‘vier veredelaars’. Dat de vier geen dogma’s zijn die stellen hoe het is, maar eerder vier uitnodigingen om actie te ondernemen. Vier challenges, zeg maar. De vraag is niet zozeer of ze waar zijn, maar of ze mij helpen om tot een edelere levenswandel te komen. Toen ik ze zo begon te bejegenen, leek het alsof ik het jasje uitgetrokken en opnieuw aangetrokken had. En deze keer zat het wel goed.

Is het waar dat het leven één en al leed is? Neen. Ons leven bevat duidelijk leuke dingen. Maar de eerste veredelaar daagt ons uit om te observeren dat een zekere vorm van ongemak ons onophoudelijk begeleidt. En dat die ons doen en laten veel meer bepaalt dan we meestal toegeven. Onze cultuur helpt ons daar niet bij. We worden haast neurotisch gestimuleerd om te doen alsof we ons altijd geweldig voelen.

Door nog iets harder te werken, ons selfmanagement te optimizen, targets te scoren, deadlines te halen en er nooit moe van te worden omdat we er potjandorie een boost van krijgen. Tussen twee werkblokken verbergen we ons leedbewustzijn door zoveel mogelijk entertainment, events, experiences en must-haves te consumeren. Het Engels dient om het minder idioot te doen klinken en dat werkt nog ook. Maar edeler wordt ons leven er niet van.

De eerste challenge daagt ons juist uit om met interesse te kijken naar ons chronische innerlijke leed. Klinkt niet veelbelovend. En wat we te zien krijgen is inderdaad geen pretje. Maar onze blik wordt wel realistischer. En dat is op zich al een bevrijding. Het voelt goed. Bovendien valt ons nog iets anders op: dat we een aandeel hebben in de manier waarop we hier en nu lijden. We zijn er actief in betrokken. En ziedaar de tweede veredelaar.

Die is zo mogelijk nog lastiger om onder ogen te komen. Volgens de Boeddha lijden we door onze eigen verlangens. Dat is moeilijk slikken voor onze cultuur, die zoveel heil zoekt in het vinden van onze eigen Ware Passie. Die heilsboodschap begon grofweg in de Romantiek Binnen de kunsten verwijst de term naar een stroming waarin de nadruk ligt op de subjectiviteit, emoties en intuïties van de kunstenaar. , maar vandaag doordringt ze elk hoekje van de consumptiemaatschappij: de verrukking is nabij, alleen nog even deze volgende aankoop doen.

Hoe kunnen wij dan de tweede veredelaar aanhoren zonder de Boeddha weg te zetten als een levenshater eerste klas?

Hij vergalt ons heil zowaar! Overigens klopt zijn analyse niet. Soms is hunkeren wel fijn. Als ik niet genoeg hunker naar mijn vrouw zal ze snel ongelukkig zijn, of andersom. En er is ook heel wat leed dat niet veroorzaakt wordt door mijn hunkeringen. COVID-19 is bijvoorbeeld niet ontstaan door mijn begeertes. Weg dus met die tweede edele onzin.

Maar als veredelaar, als uitdaging, werkt het tweede punt anders: kijk eens hoe vaak jouw hunkeringen jouw leed doen toenemen. Soms heftig (een kater), soms héél heftig (wakker worden naast iemand die er de vorige avond wél leuk uitzag), soms subtieler (het tweede stukje chocola heeft niet geholpen om mijn schuldgevoel over het eerste stukje weg te werken), soms nauwelijks voelbaar, soms verpletterend… Accepteren we de craving challenge, dan gaan onze ogen op een gegeven moment open. De analyse klopt echt. We leven zo ontzettend vaak vanuit misleidende hunkeringen die ons leven voornamelijk onaangenamer maken. De vicieuze cirkel sluit zich: ik hunker naar dingen, omdat ik me niet lekker voel, en omdat die me nog slechter doen voelen, hunker ik nog meer…

Vreemd genoeg is de erkenning van die vicieuze cirkel vaak een vreugdevolle ontdekking. De betovering is gebroken. Misschien maar gedeeltelijk en kort. Maar we hebben wel degelijk een glimp opgevangen van een vrijer, gelukkiger, edeler leven. Dat is de derde veredelaar. Die glimpen zijn een voorproefje van hoe het voelt verlost te zijn van onze hunkeringen als enige richtsnoer voor het leven. Er bestaat een ander soort geluk. Dat kunnen we ontwikkelen. Het is geen geopenbaarde kosmische waarheid, maar een praktische uitnodiging: neem dit andere geluk als kompas, om je leven op elk moment richting te geven.

Hoe pak je dat aan? Dat is de vierde challenge. Die bewaar ik, zoals gezegd, voor deel acht van deze reeks. Maar de eerste drie proberen toe te passen in ons dagelijks leven is ook alvast niet slecht. I dare you.

Lees ook

Alle andere delen in de serie boeddhistische lijstjes