Ingrijpen of niet ingrijpen, is dat de vraag?

Stel, je bent boeddhist en je staat voor het dilemma om vijf mensen te laten omkomen, of slechts een. Wat is dan “achtvoudig pad-technisch” het juiste om te doen?

In dit denkbeeldige scenario ben jij de bestuurder van een tram of trolley, die in noodgang afstevent op vijf mensen die liggen vastgebonden op de rails. Je kunt de tram echter een zijrails insturen, waar slechts een persoon ligt vastgebonden. Ga jij die vijf levens redden, ten koste van dat ene andere leven?

Een andere versie van het dilemma luidt als volgt:

Een tram staat op het punt om vijf mensen te raken die op het spoor liggen vastgebonden. Jij staat op een brug en naast jou staat iemand die genoeg weegt om te tram af te remmen. Duw je deze persoon van de brug af om de vijf mensen op het spoor te redden? (bron plaatjes: Know your meme)

Het zijn twee versies van een beroemd dilemma dat in 1967 voor het eerst werd geïntroduceerd door Philippa Foot en nu bekend staat als “The Trolley Problem”. Het dilemma is nog steeds actueel, zeker nu de ontwikkeling van zelfsturende auto’s volop in gang is. Harvard professor Joshua Green is psycholoog en doet al jaren onderzoek op het gebied van besluitvorming en het morele oordeel. In zijn onderzoek speelt het klassieke gedachte-experiment een centrale rol. Vorige week presenteerde hij de resultaten van een van zijn experimenten tijdens het Aspen Ideas Festival, waarvan Alexis Madrigal verslag deed. Een verrassende rol was in dit onderzoek weggelegd voor een groep boeddhistische monniken.

Boeddhisten, economen en psychopaten

Greene stelde vast dat een groot deel van de proefpersonen zou ingrijpen in het eerste scenario door de tram de zijrails op te sturen, terwijl de meeste mensen de zwaarlijvige persoon op de brug met rust zouden laten. Blijkbaar is het ‘actief duwen’ van een persoon een ‘brug te ver’. Er waren echter twee groepen mensen die met dat laatste geen enkel probleem zouden hebben: economen en psychopaten. Zij benaderen dit probleem puur getalsmatig en offeren dan ook graag een leven op om er vijf te redden.

Een van Greene’s studenten, Xin Xiang, legde het probleem voor aan een groep boeddhistische monniken in Noord-India. De meerderheid van de monniken zou de zwaarlijvige persoon van de brug gooien. “De resultaten bij de monniken kwamen overeen met die van psychopaten”, schreef Madriga, “en met mensen die een beschadiging hebben aan hun ventromediale prefrontale cortex. Een gebied dat in verband wordt gebracht met de regulering van emoties.

Voor mensen die boeddhisme als iets vreedzaams en spiritueels beschouwen is dat wellicht even schrikken. In een van de sutta’s die zijn toegeschreven aan de Boeddha staat immers dat een verlicht persoon geen levens neemt. Greene constateerde echter ook een belangrijk verschil tussen de redenaties van de psychopaten en monniken. Waar psychopaten en economen het probleem puur functioneel benaderen, beschouwen de monniken het als een kwestie van compassie.

Greene: “Toen de boeddhisten dat antwoord gaven, zeiden ze er wel bij: ‘natuurlijk is het verschrikkelijk om een leven te nemen. Maar als je intentie zuiver is en je doet het niet voor jezelf of je familieleden maar in het algemeen belang, dan is deze keuze te rechtvaardigen’.”

Juist handelen

Een boeddhistische ethiek of moraal is doorgaans gebaseerd op drie elementen van het achtvoudig pad: juiste spraak, juist handelen en juiste wijze van levensonderhoud. In de lente-editie van het blad Buddhadharma, discussieerden vier boeddhistisch leraren over ethiek en moraal. Pema Khandro Rinpoche over handelen versus niet-handelen:
“Vanuit de traditie staat het begrip karma centraal in een dialoog over ethiek. We zouden het concept karma moeten zien als een soort alertheid die je als mens hebt over je eigen handelen. Ons handelen heeft consequenties, net als ons niet-handelen. Het niet-handelen is dus ook moeilijk om ongedaan te maken.

“Compassie is een vorm van ‘reageren’ en niet zozeer een passief soort empathie, zoals we dat terugzien in het beeld van Groene Tara die haar been uitsteekt en daarmee klaar is om te handelen. Wat is compassie eigenlijk? Dit is een belangrijke vraag die we onszelf moeten stellen.”

Pema Khandro heeft het hier uiteraard niet over de specifieke situatie waarin je iemand wel of niet van een brug afduwt. Maar zouden haar woorden desalniettemin van toepassing kunnen zijn op het Trolley dilemma?

Het antwoord op deze vraag heeft verregaande consequenties. Er zijn tal van situaties te bedenken waarin je als boeddhist voor een lastig dilemma komt te staan en waar de dharma geen kant-en-klaar antwoord op heeft. Stel nu dat de vijf mensen in het tram-dilemma allemaal een hakenkruis op hun jasje hebben staan, terwijl er op de zijrails een kleuter ligt vastgebonden? Is het dan nog steeds wenselijk dat je de tram dat zijspoor opstuurt om die vijf levens te sparen?

Zoals Koun Franz als schreef: “het boeddhisme biedt weinig houvast als het gaat om ethiek, het roept eerder vragen op. Als het om ethiek gaat staan we, net zoals met het bewandelen van het achtvoudig pad, voor de uitdaging om door de dubbelzinnigheden en what if’s heen te kijken en op zoek te gaan naar helderheid en van daaruit te handelen”.

Vrij vertaald zou je dat kunnen opvatten als: het boeddhisme heeft geen concrete regels die in elke situatie toepasbaar zijn. Het bewandelen van het achtvoudig pad vraagt van jou dat je in elke situatie zo wakker mogelijk probeert te zijn en van daaruit probeert te handelen.

Wat zou jij doen? Laat het ons weten op Facebook.

Dit artikel is gebaseerd op een stuk van de website Lion’s Roar
Titelbeeld: POR70