Uitspraken van de Boeddha: genot versus een ander soort geluk

‘Toen kwam de gedachte in me op: Waarom zou ik bang zijn voor dit geluk dat niets te maken heeft met genot?’

Maha Saccaka Sutta (MN 36)

Hier staat het allemaal. Als we ons afvragen: ‘Wat kunnen we leren van de Boeddha?’, dan staat het hier in één zin: geluk dat geen genot is. We kunnen leren dat dit bestaat. Dat we er niet bang voor hoeven te zijn. En dat dit een prima instap is voor een mooier leven.

Waar komt deze uitspraak vandaan?

Dit citaat is een gedachte die opkomt bij de jonge Siddhattha Gotama, zoals de Boeddha genoemd wordt voor zijn ontwaken. Hij is even de kluts kwijt. Vijfendertig jaar geleden werd hij geboren in de krijgerskaste van de Shakya’s, een clan die over een republiekje in Noord-India regeerde. Siddhattha was voorbestemd om zijn vader op te volgen als politiek leider.

Maar hij voelde zich meer aangetrokken door een nieuwe beweging van bedelmonniken die, onafhankelijk van het kastenstelsel, op zoek ging naar een spirituele bevrijdingsweg. Tegen de zin van zijn familie verliet hij zijn luxueuze leven en werd een bedelmonnik. Hij leerde meditatietoestanden bereiken binnen mystieke tradities die de bevrijding zochten in een eenheid met het Al. Indrukwekkend, maar meer dan een gelukzalig gevoel leverde hem dat niet op. Gotama onderzocht ook ascetische praktijken, die het vlees wilden afstraffen om de geest zuiver te maken en te ontwaken tot de ware diepgang van het bestaan. Maar toen hij daarbij bijna dood neerviel, bedacht hij dat ook dit geen bevrijdingsweg kon zijn.

Op dat moment komt de bovenstaande gedachte in hem op. Als een herinnering. Als kind zat hij ooit onder een boom te wachten terwijl zijn vader het land beploegde. (De traditie maakt van Gotama een prins, maar in realiteit was zijn vader wellicht een rijke boer die deeltijds het parlement voorzat.) Hij raakte spontaan in een meditatieve concentratie en voelde zich ‘op een andere manier’ gelukkig.

De Boeddha, de Ontwaakte

Dat, bedenkt de ascetische Gotama nu, is misschien wel een interessante insteek: een ander soort van geluk. Niet het geluk dat mensen hopen te vinden in luxueus genot, zoals hij dat zelf ook in zijn rijke maar zo teleurstellende jeugd had gekend. Maar een geluk waar hij als asceet niet bang voor hoeft te zijn, omdat het de geest niet kleverig maakt. Hij had het zelf ervaren: een geluk dat zuiver op de graat is en ons niet verleidt tot verslavende hunkeringen en idiote gewoontes die ons leed vooral ingewikkelder maken. Zo zet hij zijn zoektocht verder. Enige tijd later ontwaakt hij daarbij tot zo’n radicaal ander levensgevoel, dat zijn gevolg hem ‘de Ontwaakte’, oftewel de Boeddha, noemt. Maar daar is het begonnen. Met dat ene zinnetje.

Wat staat er in voor ons?

Ik vermoed dat weinig lezers van Bodhi zich in de positie bevinden van de ascetische Gotama. Je zou dus kunnen besluiten dat dit doorbraakmomentje ons weinig te bieden heeft. Maar ook wij leven vandaag in een constante spanning tussen ‘geluk als genot’ en ‘een hogere deugd’, in de weg gestaan juist door dat genot. Op allerlei manieren zelfs.

Het bekendst is waarschijnlijk de spanning tussen ‘het progressieve moderne leven’ en ‘de orthodoxe, conservatieve religie’. Voor de moderne groep staat genot symbool voor vooruitgang, voor de autonome mens, die zelf denkt en beslist op welke manier hij gelukkig wil zijn, eindelijk bevrijd van de oude gewoonte om het geluk uit te stellen tot het hiernamaals. Voor orthodox religieuzen is dat genot juist een valstrik, een afleiding van het ware heil dat enige ascese vergt om door te breken.

Moderne deugden

Maar de spanning zit ook in de ‘moderne’ deugden. Zoals tussen onze arbeidsethiek en datgene wat we verwachten van onze consumptie. Als hardwerkende burger geloven we in het heil van zelfdiscipline, veel uren kloppen en nadien snel naar de fitness om er strak en glimmend uit te blijven zien. Dat is ook vorm van ascese. Als consument geloven we dat veel meer kopen of verbruiken dan nodig of verantwoord (of zelfs aangenaam) is, de poort opent voor de ware diepgang van de mens die pas ècht leeft, die pas echt kan genìeten. Doorgaans combineren we die twee in de slogan work hard, play hard. Een bijzonder ongemakkelijke spagaat van deugden die ons de hele tijd opgefokt maakt en de ecosfeer volop vernietigt.

Maar er bestaat een ander geluk. Misschien ben je een beetje bang om dat te ontdekken, omdat ze niets met de gekende vormen te maken heeft, maar ze is de moeite. Meditatie kan je daarbij helpen. Op voorwaarde dat je niet alleen mediteert om je focus en fitness te bewaren, zoals de McMindfulnessgoeroe's McMindfulness verwijst naar het inzetten van mindfulness voor doelen die vanuit een boeddhistisch perspectief doorgaans niet als heilzaam worden beschouwd. Denk aan het verhogen van arbeidsproductiviteit, of mensen weerbaarder maken in systemen die voornamelijk economisch gewin nastreven ons voorhouden. (Arbeidsmeditatie.) En zelfs niet om een high quality ik-momentje in te lassen om lekker van te genieten. (Consumptiemeditatie.)

Dit andere geluk kan op twee manieren opkomen. Per ongeluk, als je intens ‘zomaar’ zit, zoals de Boeddha als kind meemaakte. Of als je mediteert om echt bevrijd te kunnen worden, zoals de Boeddha als volwassen man deed, wars van de vaste ideeën daarover in je cultuur. Stilzitten, ademen, kijken wat er gebeurt en daar een hele poos mee durven toekomen. Het kan iets openen in je, zodat je met een ongeziene helderheid, rust en openheid kunt kijken naar je bestaan. Zoals het nu is. En wakker worden in een veel grotere levensruimte. Met een heel ander geluk.

Dit is niet het einde van de weg. Het is het begin. Maar als dit begin de ontdekking is van een ander soort geluk, is dat alvast een hele opsteker voor de verdere weg. Onze wereld kan zoiets wel gebruiken.

Titelbeeld: Wikimedia Commons

Meer uitspraken van de Boeddha:

Over vuur en nirvana
Het luizenleven van een monnik
Het befaamde niet-ik
Sociaal activisme
Wat je zegt ben je zelf

Deze columns zijn ook terug te vinden in het boek Wat kan ik leren van de Boeddha?, van Tom Hannes