Uitspraken van de Boeddha: sociaal activisme

‘Verdraag het, brahmaan! Verdraag het! De vruchten van het karma dat jou vele jaren in de hel zou doen branden, vele honderden jaren, die ervaar je hier en nu!’

Angulimala sutta

Wie inspiratie zoekt voor georganiseerd sociaal activisme, gaat maar beter niet bij de Boeddha zelf te rade.

Dat is misschien jammer, maar het is niet anders. Het was gewoonweg niet zijn kopje thee.

De context van dit citaat is bijzonder. De ‘brahmaan’ tot wie de Boeddha spreekt is de monnik Angulimala, die terugkomt van zijn bedelronde. Zijn kleren zijn gescheurd, zijn bedelkom is in stukken geslagen en zijn hoofd bloedt hevig. De dorpelingen hebben hem bekogeld en geslagen, waarop hij moest vluchten. Het gedrag van de dorpelingen is begrijpelijk als je weet dat Angulimala vroeger een berucht seriemoordenaar was. Na 999 moorden had hij voor zijn duizendste moord de Boeddha uitgekozen. Maar hun ontmoeting draaide helemaal anders uit en eindigde met de bekering van Angulimala tot de geweldloze weg van de Boeddha.

In het bovenstaande citaat behoort Angulimala al een tijdje tot de monnikengemeenschap. Maar hij wordt tijdens zijn bedelronde nog regelmatig herkend en krijgt dan de wind van voren. Als hij een zoveelste keer toegetakeld terugkomt, spreekt de Boeddha hem bemoedigend toe met de bovenstaande woorden. Volgens de Pali-canon bereikte Angulimala op die manier ook effectief de duurzame vrede van nirvana.

Maar is dit nu geen beperkte visie op onrecht?

Laat de gevolgen maar gebeuren, zo krijgt ieder zijn juiste deel, in functie van zijn karma? Is dit geen zoveelste metafysische theorie die leed eerder goedpraat dan er iets aan probeert te verhelpen? Je kunt daar heel ingewikkeld op proberen te antwoorden, maar het korte antwoord zou weleens ‘ja’ kunnen zijn.

We zien de Boeddha hier aan het woord als iemand die zich het liefst tot zijn core business beperkt: individuen uit hun eigen existentiële leed bevrijden. Een Indiaas spiritueel leraar begeeft zich maar beter niet te veel op het domein van wereldlijke heersers, die er geen probleem in zien om ordeverstoorders of bemoeiallen te laten executeren. Ieder zijn werk, lijkt de Boeddha als klassieke Indiër te denken. Zelf afkomstig van de heersende krijgerskaste, kent hij de wereld van koningen maar al te goed en zo slaagt hij er doorgaans in om zich behendig door het politieke mijnenveld te manoeuvreren. Meestal door zijn spiritueel bevrijdingswerk te scheiden van de plichten van de goede heerser.

Maar in een democratie als de onze gaat dit niet op. Wij kennen geen maatschappelijke positie die ons helemaal vrijstelt van verantwoordelijkheid voor sociaal onrecht. Als we onze heersers niet willen bejegenen als dictators, dan moeten we erkennen dat we deelnemers zijn aan een systeem waarin ook wij zelf een hand hebben. Zelfs als dit in conflict komt met de voorwaarden van een persoonlijk rustig leven.

De opkomst van het moderne geëngageerd boeddhisme geeft daar blijk van.

Tegenwoordig is het niet langer verantwoord om je te beperken tot een persoonlijk nirvana. Dat zou schuldig verzuim zijn. Het is onfatsoenlijk om mensen die ten onder gaan op een toxische werkvloer een cursus mindfulness aan te bieden, zonder iets aan de bredere bedrijfsstructuur of -cultuur te doen. Ontwaken heeft in onze tijd noodzakelijkerwijs twee aspecten: het individuele en het systemische. Anders kom je in een vorm van huichelarij terecht.

Je zou de spanning tussen die twee aspecten kunnen duiden met een ‘kassameditatie’ in een supermarkt. Hoe blijf je rustig en sereen als je in een lange rij aan de kassa staat? Onderzoek toont aan dat één rij kiezen en niet meer veranderen het minste stress oplevert. Verander je wel, dan blijf je de hele tijd inschatten welk rij beter zou zijn. Misschien heb je aan het einde van de rit tijd gewonnen, maar je verlaat de winkel wel met een hoger stressniveau. Ik vond dit interessant en zo ben ik dit sindsdien ook blijven toepassen. Kassameditatie werkt echt. Het is de tactiek van de leegte: je maakt je geest vrij van datgene wat er niet is. Ik sta in deze rij en niet in de andere. Ik win daarmee misschien geen tijd, maar wel levenskwaliteit.

Maar aldus wachtend groeide er in mij ook een heel ander soort kassameditatie. Die was niet gericht mijn persoonlijke stressreductie maar op aandacht: ik keek naar de producten in de karretjes van alle mensen die er samen met mij stonden te wachten. ‘Mijn’ situatie werd op die manier plots ruimer dan de vraag hoe ik zo rustig mogelijk kan blijven. ‘Mijn’ situatie omvatte alles wat ik om me heen zag: hoe ik en iedereen van alle rijen deel uitmaken van een consumptiesysteem dat hier en nu ravage aanricht aan de aardse ecologie en de leefomstandigheden van heel wat mensen aantast. Voor dit systemische leed maakt het niet uit hoe vredig ik in mijn rij sta te wezen.

Deze meditatie heeft eerder een prikkelend dan een rustgevend effect.

Het voelt aan als een oproep om me vooral niet tevreden te stellen met mijn geslaagde poging om mijn stress te temperen, en geraakt te blijven door het leed van de wereld. Een balans vinden tussen persoonlijke vrede en het vermogen om geraakt te worden door systemisch leed complex. Interessant ook. En hoogdringend, gezien de toestand van de wereld. Daarom is dit ook een onvermijdelijk element van wat we vandaag de dag onder ‘ontwaken’ kunnen verstaan.

Titelbeeld: Umass Boston

Meer uitspraken van de Boeddha

Genot versus een ander soort geluk
Over vuur en nirvana
Het luizenleven van een monnik
Het befaamde niet-ik
Wat je zegt ben je zelf

Deze columns zijn ook terug te vinden in het boek Wat kan ik leren van de Boeddha?, van Tom Hannes