Mindful op weg naar een beter klimaat. “Wij zijn de aarde”

“Vrijwel iedereen die ik spreek, heeft wel een diepe ervaring in de natuur meegemaakt.” Aan het woord is Arita Baaijens, schrijver en ontdekkingsreiziger. Ik interview haar voor mijn boek Naar de aarde. Hoe word ik een groene pionier? Over negen Nederlandse ‘Earthkeepers’: mensen die hun leven en werk hebben omgegooid om zich te wijden aan een vernieuwend groen project. Zo komt het dat ik aan de thee zit met onder andere een wormenhotelbouwer, een promotor van drinkbare rivieren en de initiatiefnemer van Bloei&Groei moestuinprojecten in Amsterdam Zuid-Oost.

Negen zeer verschillende karakters, maar op mijn vraag hoe zij onze relatie met de natuur zien, antwoorden ze unaniem: “Gekke vraag, wij zijn de natuur!”

Een van hen spreekt zelfs liever over ‘natuur’ in plaats van ‘de natuur’. Natuur is immers geen afgebakend, op zichzelf staand iets, verklaart zij. Zo vertelt Arita Baaijens over haar expedities in de Egyptische woestijn: “Je bent daar werkelijk verbonden met alles om je heen, er is geen afscheiding meer. Je wórdt je kameel met wie je 24 uur per dag samen bent. In Nederland hebben we het idee dat ‘ik’ ophoud bij mijn huid en dan begint de rest, maar dat is een denkbeeldige schutting die we hebben opgeworpen.”

Het inzicht dat alles en iedereen met elkaar verbonden is, komt mij bekend voor! Ik ken het vanuit het boeddhisme als het begrip inter-zijn.

Dat concept is bedacht door mijn Vietnamese zenleraar Thich Nhat Hanh, die al eerder voorstelde om radicaal anders te denken over klimaatverandering. Met dit werkwoord benadrukt hij dat wij niet los van elkaar bestaan. Alles hangt met elkaar samen. Het ene bestaat dankzij al het andere. “To be is to inter-be”, zegt hij. “We cannot just ‘be’ by ourselves alone.”

De groene pioniers, die ik spreek voor mijn boek, blijken het inzicht van inter-zijn onbewust toe te passen in hun werk voor de aarde. Zij beschouwen het als vanzelfsprekend! Kan het begrip inter-zijn ons misschien allemáál op weg helpen naar een liefdevollere omgang met de aarde? Voor het antwoord op die vraag duik ik opnieuw in het boek Liefde voor de aarde (2014) van Thich Nhat Hanh.

Inter-zijn klinkt misschien abstract, maar Thich Nhat Hanh maakt het prachtig inzichtelijk. “Kijk bijvoorbeeld eens diep in een vel papier. Daarin zien we de wolken drijven die regen mogelijk maken. Als we goed kijken, zien we ook de zonnestralen. Die zijn immers onmisbaar voor de groei van bomen waar wij papier van maken. Misschien zien we zelfs de houthakker verschijnen, die de boom kapte en naar de papierfabriek bracht. Of het graan dat hij als voedsel tot zich nam in de vorm van brood…”

Deze eindeloze ketens van verbondenheid gaan ook op voor het verschijnsel mens. “Wij zijn de aarde”, stelt de zenleraar in zijn boek. “Alles buiten ons, alles binnen ons komt van de aarde. We verliezen gemakkelijk uit het oog dat de planeet waarop we leven ons alle bestanddelen heeft gegeven waaruit ons lichaam is opgebouwd.”

Nu houden wij er doorgaans een beperkter zelfbeeld op na. Mede daarom plaatsen wij de menselijke soort in het centrum van het universum. En spreken wij onterecht over ‘het milieuprobleem’. “Wij zien de planeet louter in termen van wat die ons te bieden heeft. Wat wij moeten leren zien is dat wij en de planeet een en hetzelfde zijn.”

De wortel van dat afgescheiden mensbeeld maakt Thich Nhat Hanh ook duidelijk in ‘Liefde voor de aarde’.

Velen van ons leiden een geïsoleerd bestaan. “In de blokkendozen waarin we wonen, omgeven door harde materialen als staal en beton, hebben we weinig kans om in contact te komen met natuur”, stelt Nhat Hanh. Deze vervreemding neemt epidemische vormen aan. “We worden er ziek van.”

We zijn niet alleen vervreemd van de aarde, maar ook van ons eigen lichaam. Teruggetrokken in ons hoofd, voelen we ons afgescheiden van de rest. Of zoals Arita Baaijens constateert: “We leven vooral in ons hoofd. Zo’n anderhalve meter boven de grond zweeft een bolletje met hersenen erin. En dat verbindt zich nergens meer mee, zwart-wit gezegd.”

De sleutel die Thich Nhat Hanh aandraagt om weer in contact te komen met ons lichaam, elkaar en de aarde, is mindfulness. Als we leren om ons in ons dagelijks leven van moment tot moment gewaar te zijn van wat zich afspeelt in onze binnen- en buitenwereld, zullen we meer en meer de aard van inter-zijn gaan zien in alles wat we waarnemen. Dharmaleraar Eveline Beumkes kan dat uit eigen ervaring beamen.

Zo’n dertig jaar geleden verbleef ze drie jaar in het klooster Plum Village, de boeddhistische gemeenschap in Frankrijk, in de traditie van Thich Nhat Hanh. Na terugkomst in Nederland wist ze: ‘ik wil me inzetten voor het behoud van de aarde’. De vraag was echter hoe. Een poging om samen te werken met Greenpeace liep op niks uit. Kort daarop kreeg zij een aha-erlebnis.

“Ik besefte dat je gedrag alleen kunt veranderen door eerst je bewustzijn te vergroten. Ineens zag ik met grote helderheid dat mindfulness de sleutel is tot die bewustzijnsverandering.” Met dat doel voor ogen begon ze zich in te zetten om het werk van Thich Nhat Hanh in Nederland meer toegankelijk te maken. Ze organiseerde onder meer retraites en lezingen. Ook vertaalde ze verschillende van zijn boeken.

Mindful omgaan met het klimaat. Hoe werkt dat?

De kern van de boodschap in Liefde voor de aarde luidt: er is geen verschil tussen onszelf helen en de planeet helen. Daarom is een ‘spirituele revolutie’ nodig om de grote uitdagingen op milieugebied het hoofd te kunnen bieden. “De voorwaarden voor het herstel van de balans, komen niet van buitenaf: ze komen van binnenuit, van onze eigen mindfulness.” Hoe gaat dat precies in zijn werk?

“Stilstaan bij je directe ervaring en je bij alles afvragen: what are the roots and what are the fruits? is van cruciaal belang. Zo word je je bewust van het grotere geheel en kun je er zorg voor dragen”, zegt Eveline. “Dat inzicht kan groeien door dichter bij de natuur te gaan leven, zoals de pioniers uit jouw boek deden. Of door mindfulness te beoefenen, want ook daar staat de directe ervaring centraal. In het boeddhisme gaat het niet om het geloven in concepten, maar om via je eigen waarneming zelf te ontdekken. Door aandachtig te observeren zonder oordeel, krijg je oog voor de ware aard van al wat is.”

Het lichaam is volgens Thich Nhat Hanh een belangrijke ingang. “Door je lichaam als een wonder te zien, heb je de kans om Moeder aarde in jouzelf aan te raken als een wonder, en hiermee begint het helen”, stelt Thich Nhat Hanh. Dat kan door simpelweg terug te gaan naar je in- en uitademhaling. Of door je lichaam liefdevolle aandacht te geven via een bodyscan. Ook loopmeditatie helpt om meer contact te maken met je lichaam én de schoonheid van de aarde om je heen. Je kunt het als thuiskomen ervaren. En natuurlijk! Je kunt ook zelf de natuur induiken. Natuur helpt je bij uitstek om in te zien hoe alles samenhangt en om te ervaren dat jij verbonden bent.

Tot slot draagt ook het mindful eten en drinken bij aan het herstellen van verbinding

Je kunt al je voedsel erkennen als een geschenk van de aarde. Eveline Beumkes raadt aan te beginnen met een favoriet moment dat dagelijks terugkeert. Bijvoorbeeld het nuttigen van een kopje thee. “Ook bij een kopje kamillethee kun je je afvragen: what are the roots? Waar komt het water eigenlijk vandaan? Hoe kwamen de bloemetjes tot stand, met hun witte blaadjes en gele hartjes?”

Titelbeeld: Plum Village

Lees meer over Laura Vegter en haar boek Naar de aarde. Hoe word ik een groene pionier?