De tien lijstjes: Zeven ontwakingsfactoren

Het boeddhisme wemelt van de lijstjes. De vier edele waarheden, de drie vergiften, het achtvoudig pad en de vijf leefregels. Wat heb jij aan die lijstjes? Voor deze serie selecteerde Tom Hannes zijn eigen top tien en geeft je tekst en uitleg. Lees ook de rest van de serie.

Deel 7: De zeven ontwakingsfactoren
Titelbeeld illustratie: Marijn van der Waa

Het zevende lijstje in mijn persoonlijke boeddhistische top tien speelt een grote rol in de Mahaparinibanna sutta, de langste tekst uit de hele Pali-canon De oudst bewaarde teksten over de leer van de Boeddha , die vertelt over de laatste maanden van het leven van de Boeddha. In het besef dat hij snel zal sterven trekt hij nog één keer predikend rond in zijn ‘missiegebied’. Overal waar hij komt heeft hij het over de ‘zeven ontwakingsfactoren’: zeven aspecten die maken dat een praktijk echt tot ontwaken kan leiden.

Toegegeven, niet iedereen is in het ontwaken geïnteresseerd. Meditatie wordt vaak gebruikt om gewoonweg wat tot rust te komen, of om op te gaan in mystieke gevoelens. Waarom ook niet? ?Voor hen die wel willen ontwaken, raadt de Boeddha deze zeven aspecten aan: aandacht, dharmaonderzoek, energie, vreugde, rust, concentratie en gelijkmoedigheid. Op het eerste gezicht lijkt het lijstje eerder een losse verzameling van puntjes dan een actieplan. Maar hun interactie wordt duidelijker – en hun betekenis verrassender – als we ze samenvatten als een lijstje van drie koppels en één afsluiter.

1 & 2: aandacht en dharma-onderzoek

Dat het boeddhisme over aandacht of mindfulness (sati) gaat, is voor weinigen nog nieuws. Als we meditatie met iets associëren, dan is het wel open, milde, oordeelloze aandacht. Maar dit is maar het begin van het rijtje en de Boeddha laat er meteen een tweede factor op volgen: de studie van de dharma, de boeddhistische leer dus. Dit is zelfs een tweede betekenis van het woord sati: ‘herinnering’. Oftewel: voor ogen houden waarvoor al die mindfulness dient.

Dharma-studie is alvast minder populair bij ons. Want ‘hoort het ontwaken niet juist iets universeels en natuurlijks te zijn, iets dat los staat van elk denkkader’? Dat is paradoxaal genoeg een typisch moderne westerse gedachte. Het was ook de mijne was toen ik meer dan dertig jaar geleden kennismaakte met het boeddhisme: was de moeizame studie van de leer echt wel nodig om ‘zen’ te worden? Wat had die oude Indiase Boeddha van vijfentwintig eeuwen geleden ons moderne westerlingen nog te vertellen? Dat is goeie vraag. Het is zelfs de achtergrondvraag bij uitstek voor wie vandaag een boeddhistische weg wenst te volgen. Dertig jaar later merk ik zelf altijd maar meer hoe waardevol een intense dialoog met de dharma is voor mijn praktijk, mijn levensgevoel en mijn interacties met de wereld.

3 & 4: energie en vreugde

Vaak denken we heimelijk dat, als we maar gewoonweg mindful zijn, vreugde en energie vanzelf ons deel zullen zijn. Soms is dat ook zo. Maar in dit lijstje stelt de Boeddha de twee voor als aspecten die we bewust toevoegen aan onze praktijk. We krijgen ze niet. We geven ze. Om onze motivatie sterker te maken.

Energie, raadt de Boeddha aan, wek je op door nauwkeurig te kijken naar het leed in de wereld: kijk, daar zit de urgentie van onze praktijk, het gaat zoveel slechter met de wereld dan het zou kunnen gaan. Met vreugde gebeurt hetzelfde, maar dan in positieve zin: het wordt opgewekt door te bedenken wat het boeddhisme te bieden heeft: de kans op een veel vrijer, waardiger en gelukkiger leven.

Deze twee gaan dus over bescheidenheid: het is echt niet zo simpel om gefocust te blijven op zoiets vreemds als de boeddhistische weg, dus elk beetje hulp is meegenomen. Het leed van de wereld voor ogen houden om energie op te wekken en niet te verzanden in een feelgoodpraktijk. De vreugdevolle belofte van het boeddhisme in gedachten houden om niet te snel genoegen te nemen met een beetje rust of een mystieke ervaring? Het kan allemaal maar helpen om de praktijk strak, blijmoedig en energiek te houden.

5 & 6: rust en concentratie

Ook rust is niet alleen maar een automatische vrucht van de praktijk. Hier wordt het gezien als iets dat we bewust organiseren om de praktijk sterker te maken. Niet zozeer omdat ‘zen zijn’ samenvalt met zelfzorg, maar omdat we maar beter fysiek en mentaal in vorm zijn om aan degelijk ontwakingswerk te kunnen doen. Zonder genoeg rust zal er van stabiele concentratie ook weinig sprake zijn: het vermogen om een zekere graad van verzinking te bereiken, om stabiel en onbewogen te kunnen kijken naar de stortvloed van verlangens, afkerigheden en obsessieve gedachten die door ons trekt. Rust en focus zijn niet het einddoel van de weg, maar de Boeddha zag ze wel als een onlosmakelijk onderdeel ervan.

7: gelijkmoedigheid

De zeven ontwakingsfactoren eindigen met gelijkmoedigheid. Gelijkmoedigheid sluit wel vaker boeddhistische lijstjes af. Soms lijkt wel een synoniem van het ontwaken zelf. Het gaat over de kunst om in alle mogelijke omstandigheden, zonder alle kanten uit te vliegen, in vrijheid en waardigheid te reageren. Het is het vermogen om alle ervaringen te ontvangen als in een grote ruimte waar altijd plaats is. Om des te beter en helderder te kijken naar wat er precies gebeurt. En kijk, daar hebben we de eerste factor weer: aandacht. Zo bekeken is gelijkmoedigheid geen eindpunt, maar een brug naar een onophoudelijk traject, een weg. Vanuit die optiek is ‘ontwaken’ geen vaste toestand, maar een werkwoord: de praktijk van de zeven factoren.

Moeten we zo nodig ontwaken? Neen. Mogen we gewoon wat mediteren om rustig te worden? Tuurlijk. Graag zelfs, want de wereld kan best meer rust gebruiken. Maar de wereld heeft ook dringende nood aan meer ontwaken. Dus als we ons daar ook maar een klein beetje toe aangetrokken voelen, kunnen we ons meteen met liefde en zorg wijden aan de zeven factoren.