De kracht van compassie in de westerse schilderkunst

Compassie is een krachtig begrip dat de oosterse en westerse tradities met elkaar verbindt. Het speelt niet alleen een hoofdrol in boeddhistische tekeningen en schilderijen, ook in de westerse schilderkunst zien we treffende voorbeelden van mededogen en welwillendheid.

Al decennia voor ons bestaan vertelden westerse kunstschilders het verhaal van compassie. Deze kunstwerken zijn nauw verbonden aan het christendom, de belangrijkste religie in het Westen ten tijde van de ‘oude meesters’. Schilders deelden deze boodschap in opdracht van religieuze instituten die er belang aan hechtten het volk te onderwijzen. Via de schilderkunst, vaak te vinden in religieuze bouwwerken, werd de niet-geschoolde bevolking onderwezen over barmhartigheid. Ook in latere periodes lieten schilders zich inspireren door compassie; niet langer door de kerk maar door maatschappelijke instellingen of vanuit een persoonlijke zoektocht naar zingeving. Op die manier vond compassie haar weg via de schilderkunst naar de samenleving.

De barmhartige Samaritaan als toonbeeld van compassie

Eén van de bekendste historische kunstthema’s die mensen aanspoorde te leven vanuit compassie is de parabel van de barmhartige Samaritaan. De parabel vertelt over een ongelovige man uit Samaria die zich ontfermt over het slachtoffer van een overval. Volgens het Bijbelverhaal waren twee passerende joodse priesters het slachtoffer voorbij gelopen zonder enige hulp aan te bieden.

Het verhaal van de Samaritaan is het toonbeeld van naastenliefde. De Belgische emeritus professor Roger Burggraeve van de Faculteit Theologie en Religiewetenschappen aan de KU Leuven zegt hierover: “Het is een universeel verhaal waarin elk mens zichzelf kan terugvinden. Het bespreekt de ervaring van de menselijke beroering. Mensen die geraakt worden door het lijden van de ander zijn met die ander verbonden. Het verhaal van de barmhartige Samaritaan geeft ‘eigen-wijs’ te denken over onze meerzijdige verantwoordelijkheid: individueel, relationeel en sociaal, vandaag en morgen.”

Honderd jaar later maakte Rembrandt van Rijn een ets van deze parabel. Hij toont het fragment waarbij de Samaritaan het slachtoffer naar de herberg brengt om te overnachten.

Ook Adriaen Collaert liet zich inspireren door dit verhaal over compassie. Hij verbeeldde het verhaal in verschillende scenes die hij verenigde in één gravure. Je ziet een rivierlandschap met de barmhartige Samaritaan en de gewonde reiziger op de voorgrond. Vervolgens wordt de reiziger op zijn paard geholpen en naar de herberg gebracht. Op de achtergrond figureren de priesters.

Ook zonder dat de kerk erom vroeg, lieten schilders zich in latere periodes inspireren door barmhartigheid.

Compassie was ook een thema voor kunstenaars die hun schilderijen vanuit een persoonlijke zoektocht naar zingeving en verbinding maakten, zoals Vincent van Gogh met zijn negentiende-eeuwse versie van de barmhartige Samaritaan. De Nederlandse schrijver Willem de Vink zegt hierover: “Vincent van Gogh was een man vol compassie. Dat komt misschien wel het beste tot uitdrukking in het schilderij ‘De barmhartige Samaritaan’, dat hij twee maanden voor zijn dood schilderde. Van Gogh wil zich zo vereenzelvigen met de barmhartige Samaritaan, dat hij hem weergeeft in een zelfportret, karakteristiek met rode baard en gebogen neus.” Over Van Gogh is ook bekend dat hij zich verwant voelde met het boeddhisme, treffend weergegeven in zijn zelfportret als monnik.

Ook de Franse schilder Morot schilderde het verhaal van barmhartigheid op een eigen manier. Zijn uiting van compassie kan volgens de Britse kunstprofessor Fae Brauer in verband worden gebracht met de toenmalige onrust in Europa aan het einde van de negentiende eeuw. De barmhartigheid verwijst naar de maatschappelijke discussies over het redden van degenen die tot voor kort als vijanden werden beschouwd (zoals leden van de Franse revolutionaire groep ‘de communards’).

Compassie werd ook zichtbaar in schilderijen over speciale huizen voor arme mensen, ouderen en zieken.

In deze periode kwam er ook meer aandacht voor alledaagse taferelen van compassie. Het was niet langer een uitzonderlijke daad voor een heilige, maar een universele levenshouding (vergelijkbaar met de boeddhistische traditie van compassie als universele waarde). Zo schilderde Frans Hals vier vrouwelijke bestuurders van het Oudemannenhuis: een toonbeeld van liefdadigheid in die tijd. Dit Oudemannenhuis was een bejaardenhuis voor mannen. Op dit schilderij uit 1644 zien we de regentessen met de binnenmoeder die samen met de binnenvader de dagelijkse leiding had. De binnenvader hield toezicht op het personeel, het ziekenbezoek en de gebouwen terwijl een binnenmoeder belast was met toezicht op het vrouwelijke personeel. Detail: het schilderij op de achtergrond is mogelijk een voorstelling van de barmhartige Samaritaan.

In de negentiende-eeuwse kunst is er een prent te vinden van een gebouw van barmhartigheid, ook wel bekend als Het nieuwe Armenhuis der Roomsgezinden (Occo’s Hofje), gebouwd in 1774.

In latere eeuwen zien we meer schilders die een vrijere interpretatie geven van mededogen als universele waarde, met de bedoeling deze levenshouding te stimuleren.

Zo verwierf de bodhisattva haar eigen plek in de westerse schilderkunst

Zo werd de brooduitdeling verbeeld in het werk van Frans van Leemputten. De brooduitdeling was een volksgebruik dat tot ver in de negentiende eeuw populair was. De rijken deelden brood aan hun armere dorpsgenoten uit bij een huwelijk of een begrafenis, als gebaar van naastenliefde. In een realistische stijl en als neutrale observator gaf Van Leemputten de plaatselijke vroomheid, de klederdrachten,zeden en gewoonten weer.

De personificatie van compassie zien we ook terug in de schilderijen en van Florence Nightingale. Deze hervormster en verpleegster stond onder meer bekend om haar werk in het Militair Hospitaal te Scutari in Turkije tijdens de Krimoorlog (1854-1856). Volgens het verhaal wilden de mannelijke legerartsen Nightingale en haar verpleegsters niet in Scutari hebben en waren ze minachtend over hun vermogen om prenten te helpen. Maar vanwege de hoeveelheid slachtoffers die hulp nodig hadden, werd ze uiteindelijk toch geaccepteerd en groeide uit tot ‘moderne heilige’.

Uit deze voorbeelden blijkt hoe breed en talrijk het aantal schilderijen is dat de boodschap van compassie uitdraagt. Maar heeft deze kunst meer kunnen betekenen dan enkel het brengen van een boodschap?

Kan (historische) schilderkunst aansporen tot compassie?

Volgens kunsthistoricus Arjan Moscoviter, docent aan de Vrije Academie en zelf beeldend kunstenaar, is die vraag niet zo eenvoudig te beantwoorden. “In hoeverre schilderkunst heeft bijgedragen aan compassie in de samenleving is een lastige vraag. Kunst heeft vele kanten. Vergelijk het met een lopend buffet. Iedereen neemt naar behoefte en smaak. Ik geloof wel in de troostende en helende werking die kunst kan hebben voor wie er al voor openstaat. Maar een meer proactieve inzet, of een activistische benadering, verwacht ik minder.”

Moscoviter noemt zelf twee kunstenaars die volgens hem symbool staan voor compassie: “De kunstwerken die het eerst bij mij opkomen zijn Piero della Francesca, Madonna van de Barmhartigheid. Dit schilderij verbeeldt het verlangen naar bescherming, het gevoel van veiligheid dat we in onze jeugd hadden. Het beeld straalt een tijdloze rust en warmte uit.”

Voor de kunsthistoricus is het werk van Käthe Kollwitz ook treffend voor de verbeelding van compassie. Kollwitz creëerde vanuit een anti-oorlogsthema verschillende gedenktekens die een diepe empathie met menselijk lijden belichamen. Tijdens de tentoonstelling Celebrating the Love of Art werden deze gevoelens vooral duidelijk in de ets Woman with Dead Child (1903) en de bronzen sculptuur Pieta (1937-38). De Piëta werd vergroot en in 1993 geïnstalleerd in de Neue Wache in Berlijn als een monument voor de Tweede Wereldoorlog. Het werd een internationaal erkend symbool van compassie. “Het is een hartverscheurend beeld dat actief om compassie vraagt,” aldus Moscoviter.

Ook in moderne kunst is compassie nog steeds een thema

Nog steeds is er kunst te vinden waarin compassie op authentieke wijze wordt verbeeld. Een mooi voorbeeld hiervan is autodidact Nadja Maria. Zo’n twee jaar geleden gooide zij het roer om door uit het bedrijfsleven te stappen en te kiezen voor een leven van de kunst. Daarin vond zij de verbinding met zichzelf terug. Het gaf haar zoveel nieuwe energie dat zij nu met haar schilderijen andere mensen inspireert hun hart te openen tot een helende weg uit de pijn die zij ervaren.

Nadja Maria vertelt erover: “Ik werk intuïtief met schilderen. Het brengt me in contact met mijn diepste kern, ik ben dan in flow. Ik heb veel over gevoel gepraat en dat hielp weinig tot niks. Mezelf uiten met kunst, creëren, dat zijn momenten waarop de energie in mij weer gaat stromen. Eigenlijk is intuïtief creëren, dat wat kunstenaars doen, een meditatieve staat. Weg van het ego, in contact met de ziel, een hoger bewustzijn. En die staat gaat altijd hand in hand met compassie. Los van kunst creëren, leer ik mensen ook weer verbinding te maken met wat er in hen leeft, door daar creatieve uiting aan te geven. Wonderschoon wat er dan gaat stromen.”

De boodschap van compassie is volgens Nadja Maria ook terug te vinden in de werken van jonge, opkomende kunstenaars. Twee hedendaagse kunstenaressen die zij noemt zijn Peggy Kuiper en Nuria Maria (overigens geen familie van Nadja). Dit eigentijdse werk is voor de kunstenares buitengewoon inspirerend: “Je kwetsbaar opstellen en delen wat er in je leeft, vraagt om moed, lef. Als je kunst creëert, leg je altijd je ziel op tafel en dat maakt kwetsbaar. Maar wanneer we kwetsbaar durven zijn, verbinden we als mensen. Als jij jezelf durft te laten zien, met alles wat je tot mens maakt, kun je de ander daarin ontmoeten. En dat brengt altijd compassie met zich mee. In kunst die mij ontroert, voel ik de kwetsbaarheid van de ander. En de schoonheid.”

Door de eeuwen heen hebben schilders – vaak expliciet en soms impliciet – geprobeerd de boodschap van compassie te verbeelden. Of hun werk daadwerkelijk aanspoort tot compassie is lastig te bewijzen, maar het laat je zeker over dit thema nadenken. Dat nodigt uit om bij een volgend museumbezoek op zoek te gaan naar verhalen over compassie. Mogelijk levert dit nieuwe inzichten op die helpen onze samenleving beter te begrijpen.

Lees ook het interview met Jolien Posthumus: Mindful kijken naar kunst