Mindful kijken naar kunst: als molens streepjes worden

Ik sta op een boerenerf. Ik hoor een koe loeien, ik voel zon op mijn huid en ik ruik het hooi in de schuur. Het is een windstille nazomermiddag en ik geniet van de omgeving waar ik me in bevind. Totdat ik een klankschaal hoor: mijn lichaam en geest trekken zich onmiddellijk terug uit het boerenlandschap waar ik een seconde eerder nog volledig in was opgenomen.

Ik ben weer terug in het Stedelijk Museum Alkmaar in een van de zalen van de expositie Weids!

Samen met twaalf andere deelnemers volg ik hier de workshop Mindful Art Healing van mindfulnesstrainer Jolien Posthumus. Hierin wisselen we mindfulnessoefeningen, zoals een korte bodyscan, af met aandachtig kijken naar een schilderij. ‘Wat doet dit met je, wat merk je op?’ zijn daarbij steeds de centrale vragen.

Het levert bij mij al snel interessante gewaarwordingen op. We mogen een schilderij kiezen om voor te gaan staan en ik bespeur in mezelf lichte afschuw bij het beeld dat ik uitkoos: ‘best wel kitsch met die regenboog-achtige zonsondergang’, denk ik bij mezelf. ‘Zie je wel dat ik een slechte smaak heb, het lijkt wel een Bob Ross’. Net wanneer ik wil weglopen om een ander schilderij uit te zoeken, herinnert Jolien ons eraan dat er geen goed of fout is bij deze oefening. “Kunst en mindfulness vormen een logisch huwelijk”, vertelt ze als ze de relatie tussen mindfulness en kunst uitlegt. “Beiden hebben een positief effect op ons welzijn.”

Kunst en mindfulness nodigen uit buiten onze eigen kaders te stappen.

Daarmee stimuleren ze volgens Jolien onze ‘curiosity quotient’, datgene wat maakt dat we nieuwsgierig zijn en blijven kijken naar de wereld om ons heen. Kinderen hebben dit van nature in overvloed. Ze vragen constant naar het wat en waarom van dingen. Naarmate we ouder worden neemt die nieuwsgierigheid vaak af. Musea en mindfulness-oefeningen kunnen ons weer terugzetten in die nieuwsgierige modus.

Goed dan, ik zet me over mijn zelfkritiek heen en keer met mijn aandacht terug naar mijn schilderij. Onmiddellijk voel ik me, net als bij het eerste schilderij, deel van het tafereel. Ik lig naast de koeien, voel hun warme lijf, hun ademhaling. Het is wederom heerlijk vertoeven in het avondzonnetje. Onder aansporing van Jolien houd ik bij een tweede oefening mijn hoofd schuin als ik naar het werk kijk. Ik neem afstand en kom daarna juist heel dichtbij. Ik zie dat de molen en de zonsondergang alleen maar bestaan uit streepjes en stipjes en dotjes verf. De voorstelling is niet langer een geheel, de verschillende onderdelen vallen uit elkaar. Alleen de koeien blijven koeien, wat voor geks ik ook doe met mijn kijkrichting.

Jolien is niet alleen de begeleider van de workshop, ze heeft hem in samenwerking met het museum ook zelf ontwikkeld. Als eventmanager bij het Van Gogh Museum viel het haar op hoeveel overeenkomsten het verhaal van Vincent van Gogh heeft met wat ze tegenkomt bij deelnemers van haar mindfulnesstrainingen.

Jolien: “Vincent was lange tijd zoekende naar zijn eigen stijl en heeft tijdens zijn leven slechts een paar werken verkocht. Hij bewonderde andere kunstenaars, zoals Gaugain, die met hun werk meer succes oogsten dan hij. Daarnaast had hij zijn psychische kwetsbaarheid en de aandoening waarmee hij in de latere jaren te maken kreeg. Tijdens zijn leven worstelde met zijn mentale welzijn en dat verlangen naar erkenning en gezien worden.

Daarin zie ik veel parallellen met de deelnemers van mijn trainingen. We kennen als mensen allemaal tijden van mentale en lichamelijke uitdagingen. We verliezen geliefden, werk of ons geluk. Jongeren zitten met burn-out klachten door de druk van sociale media en de schijnbare maakbaarheid die daar van uitgaan.

Maar het leven is niet maakbaar en wat nou als het niet goed met je gaat? Hoe kunnen we dan nog voor onszelf blijven zorgen en met compassie en mildheid naar onszelf kijken? Zowel mindfulness als kunst nodigen uit te blijven onderzoeken, exploreren. Je gaat met een nieuwe open blik zien en ervaren wat er gebeurt in het moment zelf. Zonder oordeel en onbelemmerd kun je nieuwe invalshoeken zien. Ook ben je nieuwsgierig naar de verschillende soorten gedachten die je ervaart, en bekijk je die eens van een afstand.”

“Ik had de tentoonstelling al gezien en heb toen ook al heel lang voor een aantal schilderijen gezeten. Toch zag ik nu totaal andere dingen”, vertelt deelnemer Annemiek van den Heuvel (53) uit Alkmaar na afloop van de ochtend. “Ik zag dat de bomen eigenlijk ook rupsen zijn en de lucht op verschillende schilderijen raakte me zo diep dat ik tot tranen toe was geroerd”. Annemiek is er zelf verbaasd over, hoeveel het mindful kijken met haar doet. “De schilderijen deden me denken aan het einde van het leven, die laag kwam er ook nog bij. Heel verrassend.”

Jolien ziet in de reactie van Annemiek het verband met mindfulness: “Net als dat wanneer je denkt dat je je partner al kent, of jezelf of je collega’s, zo denk je ook dat je het schilderij al kent. En toch zie je nieuwe dingen als je er mindful naar kijkt”. Hoe vast sommige dingen in het dagelijks leven ook lijken te liggen, wie weet is er toch nog iets nieuws te ontdekken door er op deze manier mee om te gaan.”

Die houding van ‘Ik weet al wat ik zie’ ziet Jolien vaker bij zichzelf en anderen: “Alles wat ik tot mij neem is gekleurd en wordt ingevuld door mijn eigen gedachten, besef ik steeds opnieuw. En dat hoeft niets te maken te hebben met wat een ander er in zijn of haar gedachten van maakt. Hieraan herinner ik mezelf als ik een ander tegenkom die wel of niet op me lijkt, en wel of niet dezelfde mening heeft. Ik vraag me dan af: ‘wat bestaat er alleen in mijn gedachten en wat zie ik écht, wat is er écht? Ik ervaar dat als verrijkend omdat het me in contact brengt met de waarheid.”

Mindful kunst kijken kan ons daarbij helpen, denkt Jolien.

Het gaat over jouzelf als toeschouwer, over jezelf verkennen. ‘Wat wil de kunstenaar mij vertellen, los van de kunsthistorische informatie zoals de naam van de schilder, het materiaal en de titel van het schilderij?’ Zelf loop ik dolenthousiast het museum uit. Ik heb inderdaad geen moment de behoefte gevoeld om het begeleidende tekstbordje te lezen van de schilderijen die ik heb bestudeerd. Iets wat ik bij andere museumbezoeken standaard als eerste doe. Ik voel me verfrist door de nieuwe ervaring en vastberaden om te oefenen. Net zo lang totdat ook de koeien streepjes worden.

Interesse om deze workshop te volgen? Nog heel even geduld, nieuwe data komen eraan.
Houdt de website van Jolien Posthumus in de gaten.

Mark Mieras deed onderzoek naar het effect van kunst op geestelijk welbevinden. In het artikel Museum op recept lees je wat hij ontdekte.