Leven vanuit je huid

• In zijn vorige drie columns ging Tom Hannes in op de mogelijkheid om de enso, de lege cirkel bekend uit de zenkunsten, in te zetten als een icoon voor een ecologisch boeddhisme. Dit is het vierde en laatste deel van Zencirkels.

De befaamde zenmeester en -schilder Torei Enji, staat bekend om zijn enso’s: de ‘lege cirkels’ die zo’n beetje het icoon van de zenkunsten vormen. Dit schilderij van hem is in strikte zin geen enso, maar lijkt er wel verdacht sterk op (afbeelding 1). De afbeelding lijkt wel een slordig getekende peer of fietszadel, maar het is een portret van Bodhidharma, de vereerde stichter van het zenboeddhisme.

Traditioneel wordt Bodhidharma afgebeeld als een indrukwekkende, bijna groteske figuur met grote bolle ogen, omlaag getrokken mondhoeken, een stevige baard en gehuld in een felrode mantel, zoals in het portret door Torei’s leraar Hakuin Ekaku (afbeelding 2).

In zijn portret neemt Torei al die klassieke attributen weg. Van de hele Bodhidharma-figuur blijft enkel een ruw silhouet over, alsof hij helemaal gehuld in zijn mantel zit te mediteren en erin opgaat.

Muurzitten

Naast het ‘portret’ noteert Torei een opschrift dat die lezing lijkt te bevestigen: ‘Na het muurzitten, op een dag, bloemen in de lente.’ Muurzitten is een klassieke term voor zenmeditatie. Soms betekent het letterlijk met je gezicht naar de muur zitten, zoals Bodhidharma ook vaak wordt afgebeeld. Soms betekent het zodanig diep geconcentreerd mediteren dat niets je nog van slag kan brengen. Omdat je bijvoorbeeld de leegte van alle dingen inziet. Dat zou een traditionele lezing van het portret kunnen zijn: Bodhidharma is de grootmeester van de zen omdat hij grondig inzag dat hij zelf even leeg is als alle andere dingen. Daarom schilderde Torei hem als een lege bijna-cirkel, een net-niet-enso.

Tweede huid

Maar aangezien ik in de vorige drie columns een heel andere lezing van de enso heb voorgesteld, werkt Torei’s Bodhidharma ook helemaal anders voor me. Voor mij zijn enso’s iconen van de Kritieke Zone geworden – én van een ecologische zingeving. De Kritieke Zone is de huid van de Aarde, het ecologische netwerk van leven op Aarde.

Die ecologische zingeving of verlichting gaat gaat niet zozeer om mijn ware diepe zelf, en ook niet om mijn ware verbondenheid met de hele kosmos, de universele leegte of de Boeddhanatuur. Nee, dit soort verlichting houdt ons voor ogen dat we schepsels én scheppers zijn van de Kritieke Zone, het dunne en fragiele velletje dat rond de Aarde ligt.

Hoe fragiel ook, de Kritieke Zone is rijk genoeg om compleet ontzagwekkend te zijn. Hoe dun ook, ze is groots genoeg om mijn eigen kleine, egocentrische belang volledig te overstijgen. In plaats van verlichting of ontwaken te zoeken in onze diepe eigenheid of in onze verbondenheid met het hele heelal, lijkt het me beter om het voor te stellen als iets dat met een soort van tweede huid te maken heeft.

Monnikskleed

Wat betekent dit nu precies? Een bekende klassieke zendialoog zou daarop een antwoord kunnen geven.

Een leerling vraagt aan meester Dongshan: ‘Wat is de Boeddha?’
Dongshan antwoordt: ‘Drie pond vlas.’

Het klinkt als een absurd antwoord. Of iets dat je zou kunnen interpreteren als ‘alles is Boeddha, dus om het even welk antwoord is juist.’ Maar als je weet dat drie pond vlas het materiaal was om een zenmonnikskleed te maken, is er meteen een concretere en interessantere lezing mogelijk. Want wat is een monnikskleed anders dan een tweede huid die mensen aantrekken om aan te geven dat ze een groot engagement willen aangaan in het boeddhisme?

Het monnikskleed is een signaal naar je binnenwereld. Alsof je tegen jezelf zegt: kijk, dit gaan we proberen te doen. Niet mijn directe impulsen, niet mijn zin of tegenzin is hier van het hoogste belang, maar de tweede huid die ik heb aangetrokken. En die een morele weg aangeeft waaraan ik me wil proberen te houden. Het is ook een signaal naar de buitenwereld dat je dat wil zijn. En het is daarmee ook een toelating die je aan de buitenwereld geeft, dat ze je erop mogen aanspreken als je dat niet naar behoren doet.

Een monnikskleed is geen uitdrukking van je je diepste, eigenste waarheid. Het is juist iets dat vanuit de buitenwereld komt. En dat je vrijwillig aantrekt om deel uit te maken van een gemeenschap, die je – in het beste geval – kan ondersteunen in een gedeeld ideaal, uitgedrukt door die tweede huid.

Morele enso

Dat is Boeddha. Geen diepe essentie in jezelf, geen kosmische absolute waarheid, maar een actieprogramma waaraan je je verbindt. Een regelmatig en krachtig beoefende manier om de interacties met de wereld vorm te geven. Niet zozeer om zelf verlicht te worden. Maar om verlichte relaties te ontwikkelen.

Zo wordt de tweede huid van het monnikskleed – of van een ideaal gedrag dat je probeert te ontwikkelen – een uitdrukking van je morele enso, die erop gericht is om de relaties in de Kritieke Zone, de huid van de Aarde te verlichten. Of zoals de moderne ensoschilder Nakahara Nantenbo (1839-1925) het stelde: “Geboren in de enso van de wereld, moet het hart van de mens een enso worden.”

---

• Dit is deel 4 van de serie Zencirkels.
• Bekijk ook de lezing over Zencirkels die Tom Hannes hield bij 30NOW. Bodhi en 30NOW trekken samen op om het boeddhistisch geluid te versterken.

Omslagafbeelding/afbeelding 1: Daruma Facing a Cave Wall while Meditating by Torei Enji, via Rawpixel.