Hoe ik toch van zencirkels begon te houden

Lange tijd heb ik mijn neus opgehaald voor zencirkels of enso’s. Hoe intens ik me de laatste dertig jaar ook gegeven heb aan de praktijk en het onderricht van zenboeddhisme, de ‘lege cirkels’ die zo’n beetje het icoon van de zenkunsten vormen, heb ik altijd een beetje verdacht gevonden. Er zaten natuurlijk prachtexemplaren bij, zoals de enso van de achttiende-eeuwse zenmeester Torei Enji (afbeelding 1). Maar enso’s schilderen leek me een al te gemakkelijke manier om te scoren als zen-figuur. Om een overstijgende wijsheid te suggereren met je o zo diepzinnige lege cirkel zonder over de brug te hoeven te komen met iets dat ertoe deed.

Twee jaar geleden veranderde mijn houding tegenover enso’s onverwacht. Ik was in de ban geraakt van een wetenschappelijke prent die leek op een enso, maar helemaal niet als enso was bedoeld: De dikte van de Kritieke Zone op planetaire schaal van de Franse landschapsarchitecte Alexandra Arènes (afbeelding 2).

De Kritieke Zone is het laagje van enkele kilometers dik waarin alle Aardse levensprocessen zich afspelen. Als we ons vandaag zorgen maken over ‘de natuur’, dan gaat het niet over een universele kosmische waarheid, niet over een mystieke eenheid van Alles, en niet eens over de planeet, maar over een buitengewoon complex, dun en fragiel ecologisch netwerk, uitgestrekt tussen twee pikzwarte levenloze gebieden: inner Earth en outer space. Daar hangt alles voor ons vanaf. Arènes toont hoe huiveringwekkend flinterdun dat gebied is. Je ziet het bijna niet liggen tussen het wit van de aardbol en het wit van het heelal.

Blauwe knikker

Arènes’ tekening is een reactie op een beroemd ecologisch icoon: NASA’s foto Blue Marble uit 1972 (afbeelding 3). Het toont de Aarde vanuit de ruimte bekeken als een prachtige blauwe knikker. Het is de meest verspreide foto in de hele geschiedenis. Sinds de jaren ‘70 hoopten eco-activisten dat de verspreiding van deze foto vanzelf zou leiden tot een groter ecologisch bewustzijn: “Kijk, daar is onze mooie thuis, één prachtig geheel. Hoe idioot is het om dat te verdelen door oorlogen en ideologische verschillen. Laten we veel beter zorg dragen voor onze blauwe planeet.”

Maar uit onderzoek blijkt dat dezelfde foto veel sneller en veel meer ingezet werd als icoon van het kapitalistische globalisme. Blue marble is met andere woorden meer een symbool van de oorzaken van onze klimaatverschuiving, dan van de motivatie om ze tegen te gaan. Kritische klimaatfilosofen stellen dat de ‘schattige’ blauwe planeet vooral een vorm van gemakkelijk sentimentalisme opwekt, eerder dan dat het ons iets vertelt over wat het betekent om in de Kritieke Zone te leven.

De grens is dichterbij dan we denken

Arènes’ tekening wil ons uit die sentimentele droom doen ontwaken. Waar tevoren the sky is the limit de menselijke activiteit opriep om alle grenzen te overstijgen in naam van winstgroei (die dan een synoniem voor vooruitgang moest voorstellen), toont Arènes hoe huiveringwekkend dichtbij die limit in feite is. De marge waarin we ons kunnen bewegen is zoveel sneller onherstelbaar overschreden dan we in onze dromen hadden ingebeeld. De Dikte van de Kritieke Zone kan ons verlossen van de illusie dat het allemaal wel vanzelf goed komt, omdat de Aarde en de Natuur zo groot en eindeloos zijn. De Kritieke Zone mag dan ontzagwekkend, zelfs eindeloos complex zijn, maar ze is alles behalve eindeloos groot.

Maar een ecologisch icoon mag ons niet alleen doen huiveren. Puur op zichzelf bekeken is Arènes beeld kil, zelfs meedogenloos. Wat heeft dit beeld nodig om, naast de boodschap van de huiveringwekkende fragiliteit, ook een positieve motivatie te geven om tot een werkelijk ecologische zingeving te komen? Of in boeddhistische termen: om tot een ecologische verlichting en ontwaakte levenswandel te komen voor ons, Kritieke-Zoners die we allemaal zijn?

Ecologisch icoon

Toen ik me die vragen stelde, doken de oude zen-enso’s weer op in mijn geest. Natuurlijk was de vormelijke gelijkenis tussen de Kritieke Zone en de enso louter toevallig. Maar misschien kon uit dat toeval wel iets moois ontstaan. Misschien kon ik in de enso-cultuur van het klassieke zenboeddhisme wel materiaal vinden om Arènes tekening aan te dikken tot een volwaardig ecologisch icoon. Iets dat ons doet huiveren én ontzag doet hebben voor onze ecologische conditie. Iets dat ons kan inspireren tot een doorleefde ecologische moraal en zingeving.

Deze column is een inleiding op een korte reeks die ik aan dit onderwerp wil wijden. Hetzelfde thema waar ik op dit moment ook mijn PhD-onderzoek aan de Universiteit van Eindhoven aan wijd – en dat ik uitwerk in het boek U bevindt zich hier: Zien, zin en zen in het antropoceen, dat dit jaar uitkomt bij Horizon/Overamstel. In de volgende columns zullen we niet alleen enso’s en zenverhaaltjes bespreken als ecologische inspiratiebronnen. Het zal ook gaan over het grondplan van Chinese steden en middeleeuws boeddhistische reclame voor harnassen en parfum. Zelfs Captain Kirk uit Star Trek komt even aan bod. Maar in de eerstvolgende aflevering beginnen we bij het begin: met een wezenloos arrogante pasgeboren baby.

---

• Dit is de inleiding tot een nieuwe serie over zencirkels.

De omslagafbeelding is een uitsnede van De dikte van de Kritieke Zone van Alexandra Arènes, met toestemming overgenomen uit het boek ‘Critical Zones’ (2018).