De tien lijstjes: De vijf boeddha’s

Het boeddhisme wemelt van de lijstjes. De vier edele waarheden, de drie vergiften, het achtvoudig pad en de vijf leefregels. Wat heb jij aan die lijstjes? Voor deze serie selecteerde Tom Hannes zijn eigen top tien en geeft je tekst en uitleg. Lees ook de rest van de serie.

Deel 5: De vijf boeddha’s
Titelbeeld illustratie: Marijn van der Waa

De vijf boeddha’s, ook wel verbeeld als de kleuren wit, geel, rood, blauw en groen, staan samen voor het ‘grote doel’ van de boeddhistische beoefening: het ontwaakte leven. De Boeddha drukte dat ontwaken zelf meestal op negatieve wijze uit: nirvana – letterlijk ‘uitdoving’ – was het einde van de oorzaken die ons leven pijnlijk complex en narcistisch maken.

Latere boeddhisten zochten naar positievere manieren om te spreken over het ontwaken. Het beeld van de vijf boeddha’s hielp hen daarbij: ze staan elk voor één aspect van de bevrijde levenswandel. Ze kregen ook elk een eigen kleur toegewezen. Daar hebben we nu die vrolijke driehoekige vlaggetjes aan te danken, die je weleens in tuinen, huizen of balustrades in een rijtje ziet hangen. De vijf boeddha’s vormen een heel interessante maar vaak ook heel ingewikkelde pedagogie. Hier zal ik ze zo simpel en vooral praktisch mogelijk proberen te duiden.

De vijf boeddha’s, prêt-à-porter

Wit: alles is ruimte

De witte boeddha staat voor het doorleefde besef dat alles wat we ervaren poreus is. Ons bestaan is als een ruimte waarin allerlei dingetjes rond dwarrelen, die zelf ook poreuze ruimtes zijn. Als we in meditatie ons niet langer identificeren met een opduikend verschijnsel (een slapend been, een mug, een gedachte), maar met de ruimte waarin die ervaringen opduiken, kan dat een groot verschil geven voor ons zelfgevoel en onze manier van leven. We zitten plots zoveel minder claustrofobisch in ons vel. En dat verandert heel wat in hoe we denken te moeten reageren op wat ons overkomt.

Geel: alles is onafgescheiden

Neen, hier staat niet: ‘verlichting is inzien dat alles één is.’ Het omgekeerde is misschien wel meer waar: de goudgele boeddha staat voor het besef dat ‘dingen’ een kruispunt van talloze omstandigheden en oorzaken zijn. Ook wij. We kunnen dus niet anders dan geraakt worden door de wereld die voortdurend door ons heen trekt. In meditatie betekent dit dat we onze opgesloten zaligheid laten breken door wat zich aandient. Dit is het ontwaken van de empathie: in het dagelijkse leven openen we ons voor het leed van de wereld. We worden opengebroken tot vrijgevigheid. Dit is het ontwaken van het geraakt worden en willen aanraken.

Rood: alles is dit

‘Dit’ is een vaak gebruikt woordje in het boeddhisme. We kunnen daar mysterieus over doen. Dat is niet eens zo moeilijk. Maar dit is net zo goed datgene wat we opmerken met onze gewone aandacht. Daarop slaat het ontwaken van de rode boeddha: doordrongen zijn van het evidente feit dat elk verschijnsel op heel precieze en unieke wijze dit is. Elke naam voor een ervaring doet de unieke ervaring tekort. Op ons meditatiekussen kunnen we dit zo radicaal beoefenen dat we niet eens kunnen zeggen wat we ervaren. Het is dit.
Zoals het ‘gele’ ontwaken ons tot empathie inspireert, leidt het ‘rode’ aspect in het dagelijkse leven tot compassie. Empathie gaat over geraakt worden door de ander. Compassie gaat over de ander erkennen als ander. En dus over het besef dat zijn situatie een specifieke benadering vereist. Actieve compassie is een heuse kunstvorm. Rode boeddha’s beoefenen die op Olympisch niveau.

Blauw: alles is een bliksem

Mensen stellen spirituele verlichting vaak voor in termen van een vage ‘eenheid’. Maar het boeddhistische ontwaken gaat net zo goed over een helder onderscheidingsvermogen, dat zo snel en snedig is als de bliksem. De blauwe boeddha belichaamt de intuïtie die meteen inziet wat hier en nu beter is: spreken of zwijgen, ingrijpen of toelaten, ontwikkelen of laten voorbijgaan. Zoals een stand-up comedian meteen een grap ziet in een situatie en meteen ook inschat of de grap zal werken of niet. Klopt de inschatting, dan slaat de grap in als een donderslag bij heldere hemel. Zo niet, is de hele show naar de bliksem. Een blauwe boeddha is zo snel dat hij wel een magiër lijkt, maar hij komt wel degelijk voort uit gewone, glasheldere observatie.

Groen: alles is activiteit.

De Boeddha vergeleek mensen vaak met houtvuurtjes: we laaien de hele tijd. Bestaan = bezield zijn. Op zich hoeft dat geen probleem te zijn. Maar net zoals de kwaliteit van vuur samenhangt met de houtblokken, zo is onze bezieling afhankelijk van onze innerlijke brandstoffen. Wat vormt ons handelen, spreken of denken? Dat is het domein van de groene boeddha. Ontwaken beperkt zich niet tot de ervaringen tijdens bewegingloze meditatie. En zelfs op ons meditatiekussen is het goed om in de spiegel te kijken en ons af te vragen: wat bezielt me nu? Is dat een goede bezieling? Gooi ik nog meer van dat hout op mijn houtvuur, of verander ik van koers? Voor een groene boeddha is elk moment een zaak van bezieling. Wat brandt er? Helpt me dit op mijn bevrijdingsweg? Neen? Lossen. Ja? Doen dan. Volop.

De vijf boeddha’s staan vaak afgebeeld in mandala’s, met de witte in het midden en de vier andere eromheen.

Het is verleidelijk te concluderen dat het witte ontwaken alle andere overkoepelt of er de fundamentele grond van is. Ik moet toegeven dat ik aan die hiërarchie weinig boodschap heb. Zelfloosheid en leegte zijn twee kernwoorden in de leer van de Boeddha. Het lijkt me alleen maar gepast om zijn leer ook als iets niet-essentieels voor te stellen. Ik voel me dan ook zoveel meer geïnspireerd door de gekleurde vlaggetjes die in rijtjes hangen. Ze vertellen ons dat we van moment op moment een ander aspect van het ontwaken te beoefenen hebben. Afhankelijk van de situatie, afhankelijk van onszelf, om te ontwaken tot het compleet veranderlijke, radicaal poreuze en altijd onaffe van ons bestaan.

Lees ook

Alle andere delen in de serie boeddhistische lijstjes