Dit doet een boeddhistisch geestelijk verzorger

“Ik kwam eens bij een angstige en depressieve oude man. Hij was aangekleed weer in bed gaan liggen en wilde er niet uitkomen. Hij was in paniek en huilde. Samen met hem heb ik een bodyscan gedaan en het effect was verbluffend! Zijn ademhaling werd rustig, de paniek en angst namen af en daarna viel hij zelfs in slaap. Terwijl hij al dagen niet had kunnen slapen.”

Aan het woord is Marianne van Runnard-Heimel, in 2017 afgestudeerd als boeddhistisch geestelijk verzorger. Daarmee behoort ze tot een bijzondere groep pioniers: studenten die vanaf 2014 begonnen met de postacademische opleiding tot boeddhistisch geestelijk verzorger en nu ook als zodanig werkzaam zijn.

Het beroep van geestelijk verzorger bestaat al langer en de opleiding hiertoe ook. Nieuw is de tweejarige, verdiepende deeltijdopleiding specifiek gericht op het boeddhisme. Studenten kunnen deze volgen na een algemene master geestelijke verzorging. “De opleiding ontstond vanuit een wens van Justitie,” vertelt Stef Lauwers, coördinator van de opleiding. “In de gevangenis hebben mensen recht op een geestelijk verzorger van een denominatie naar keuze, boeddhisten horen daar ook bij.”

Boeddha op de werkvloer

“Het werkveld zit op ons te wachten,” weet Lauwers. “Als nieuwe scheut is het soms even trekken en duwen om ertussen te komen, maar de meeste reacties zijn positief: we krijgen veel medewerking en steun.” Alleen binnen Justitie is zending vanuit een specifieke denominatie verplicht. Toch komen de boeddhistisch geestelijk verzorgers ook in andere werkvelden terecht, zoals in de geestelijke gezondheidszorg en ziekenhuizen. Lauwers: “Daar passen we de opleiding dus op aan.”

Wat is er specifiek boeddhistisch aan het werk van een boeddhistisch geestelijk verzorger? We vragen het aan drie afgestudeerden. “We zijn getraind om bij het lijden van de cliënt te blijven en – misschien meer nog dan andere geestelijk verzorgers – daarmee contact te maken vanuit ons eigen lijden,” vertelt Bart van den Bosse. Drie dagen per week werkt hij in de mannengevangenissen in Vught en Dordrecht. “Daarnaast is er natuurlijk de focus op meditatie en mindfulness. Met driekwart van de mannen die ik spreek, mediteer ik ook. Meestal is dat een variant op mindfulness: we maken contact met het lichaam en met de ademhaling. Doordat je samen beoefent ontstaat er veel openheid in het contact.”

Medicatie of meditatie

Van Runnard-Heimel werkt eveneens drie dagen per week in de gevangenis en daarnaast één dag in de geestelijke gezondheidszorg: “Echt boeddhistisch aan ons werk is de acceptatie van zowel lijden als geluk. Dat dingen zijn zoals ze zijn en dat dat ok is.” In de medische wereld en zeker in de psychiatrie is dat volgens Runnard-Heimel een boodschap die je niet vaak hoort. “De insteek is: Je bent ziek, dus je moet beter worden. Meestal met behulp van medicijnen. Maar soms moet je de vraag stellen wat er echt nodig is: medicatie of meditatie? Iets wat niet prettig is, hoeft volgens mij niet per sé weg. Je kunt je je er ook toe leren verhouden. Het boeddhistische inzicht dat alles verandert, zelfs pijn en verdriet, kan helpen. En ook het besef dat die pijn, verdriet of boosheid er misschien zijn, maar dat jij dat niet bent. Door dat onderscheid te maken, kun je afstand nemen en hoef je minder in de emoties te blijven hangen.”

Paul van Gogh beaamt dat: “Een belangrijk uitgangspunt in mijn werk is dat alles er mag zijn zoals het is. Daarnaast zijn aandacht en gelijkwaardigheid belangrijk in het contact.” Hij werkt 2,5 dag per week in een zorginstelling voor mensen met een lichamelijke handicap en/of niet-aangeboren hersenletsel en één dag in de gevangenis. “In de zorg wordt niet specifiek gevraagd naar een boeddhistisch geestelijk verzorger, maar mijn eigen boeddhistische beoefening speelt zeker een belangrijke rol in wat ik doe. Dankzij de opleiding put ik vaker uit boeddhistische bronnen. Ik vertel bijvoorbeeld een boeddhistisch verhaaltje, of ik integreer meditatie of mindfulness. Dat noem ik niet altijd zo: een mettameditatie wordt een ‘vriendelijkheidsmeditatie’ of ik verpak het in een gebed.”

Dharma in actie

Voeren ze ook weleens een boeddhistisch ritueel uit? Van den Bosse: “Jazeker, meditatie zelf is al een ritueel. Ook steken we soms een kaarsje aan of we branden wierook. Als de mannen ervoor open staan doen we ook buigingen.” De meeste gedetineerden die hij spreekt zijn weinig bekend met boeddhisme, maar er zijn ook mannen met een Chinese of Vietnamese achtergrond. “In dat geval probeer ik aan te sluiten bij hun traditie. Ik neem bijvoorbeeld teksten mee in hun eigen taal en laatst heb ik samen met een gedetineerde naar de hartsoetra geluisterd en gechant.”

Net als Van den Bosse begeleidt Van Runnard-Heimel ook meditatiebijeenkomsten: “Het begin en einde markeer ik met een gong, ik zet een boeddhabeeld neer en brand wierook.” In de zorginstelling beginnen ze altijd met mindful theedrinken: “Uit kopjes die de deelnemers zelf hebben gemaakt op de creatieve afdeling. Dan zitten we twintig minuten in meditatie en daarna doen we veertig minuten yoga.” Het uitgangspunt is om met aandacht te bewegen: “In je lichaam ervaren wat er is op dit moment.”

“Veel mensen zitten te veel in hun hoofd,” ontdekte ze. “Een simpele oefening om in het lichaam te keren heeft dus groot resultaat.” Ook Van den Bosse merkt effect van wat hij doet: “Gisteren kwam er een man naar me toe met wie ik al een paar maanden gesprekken voer en die ook meedoet aan een meditatiegroepje. Hij vertelde dat hij het verschil begon te ervaren tussen de fictie in zijn hoofd en de werkelijkheid.” Een andere man waarmee Van den Bosse werkt viel standaard in slaap tijdens de meditatie. “Ik was dus erg verbaasd toen hij me vertelde dat hij intensief op het boeddhisme had gestudeerd en kantjes vol had geschreven over het achtvoudige pad! Terwijl ik dacht dat hij sliep, werd er van alles in werking gezet.”

Van Gogh: “Ik ben bijna dagelijks ontroerd op mijn werk. Ik beschouw het echt als een voorrecht om mensen zo authentiek mee te maken. Wat mij het meest verbaasde was een meditatiedag in de gevangenis onder begeleiding van een Vipassanaleraar. Mannen die gewend zijn om continu te kletsen en grappen te maken zaten nu een hele middag in stilte te mediteren. Ze waren helemaal sereen en er ontstond een grote openheid naar elkaar en naar de begeleider. Dat was echt de dharma in actie.”

Traditie-overstijgend

Wat is volgens de geestelijk verzorgers de toegevoegde waarde van de postacademische opleiding?

Van Gogh: “De algemene master was een goede basis om als geestelijk verzorger aan de slag te gaan. Maar als boeddhist in een christelijk georiënteerd werkveld miste ik aansluiting bij collega’s. Via de opleiding kwam ik in een netwerk van mensen bij wie ik me thuis voel.”

Van den Bosse: “In tegenstelling tot de algemene master staat hier de boeddhistische verdieping centraal. Daarnaast is deze opleiding onmisbaar om bij Justitie aan de slag te kunnen.”

Naast de opleiding blijft ook de eigen boeddhistische beoefening relevant. Van Runnard-Heimel: “Ik bezoek veel retraites en mediteer zelf ook om in ontwikkeling te blijven.” Alle drie voelen ze zich het meest thuis in het westerse boeddhisme. Van Runnard-Heimel: “Maar daarnaast ga ik ook naar opleidingsweekenden bij Shambhala of doe ik andere Tibetaans boeddhistische retraites. Zo kan ik mijn horizon verbreden.” Van den Bosse: “Ik voel mij het meest thuis in het seculiere Theravada boeddhisme van bijvoorbeeld Stephen Batchelor. Ik heb ook een opleiding tot mindfulnesstrainer gedaan bij het Radboud UMC in Nijmegen en getraind met Christina Feldman van Bodhi College.”

Van studenten wordt verwacht dat ze zelf geworteld zijn in het boeddhisme én dat ze in alle boeddhistische stromingen thuis zijn. Is dat realistisch?

Van den Bosse: “Natuurlijk kun je niet over alle tradities evenveel weten, maar je kan wel een houding van openheid en nieuwsgierigheid aannemen. Het is de bedoeling dat je traditie-overstijgend werkt. In welke boeddhistische stroming een gedetineerde is geworteld doet er vaak niet zoveel toe. De focus ligt op de actuele problemen waar de mannen mee kampen.” Lauwers beaamt dat: “Uiteindelijk staat de cliënt centraal. Onze insteek is altijd: wat is nodig in deze specifieke situatie?”

Cultuurverandering

Kunnen we inmiddels de conclusie trekken dat er behoefte is aan boeddhistisch geestelijk verzorgers?

“In de samenleving observeer ik vooral een vraag naar algemeen geestelijk verzorgers, niet zozeer naar mensen met een ambtsopleiding,” zegt Van Gogh. “Maar persoonlijk ben ik van mening dat we best trots mogen zijn op onze achtergrond. We hoeven deze niet te verloochenen, maar kunnen er juist uit putten om zelf iets te brengen. Als geestelijk verzorger kun je een ander geluid te laten horen naast de gangbare medische en instrumentele benadering. Begrippen als compassie en mindfulness kun je in alle lagen van een organisatie introduceren en daarmee bijdragen aan cultuurverandering.”

Titelbeeld: Rémi Walle

---

Meer informatie:

Prison Pioneers, een documentaire van Ulrike Helmer over de eerste boeddhistisch geestelijk verzorgers in Nederland

Een bodhisattva aan je bed, door Taigu Prast voor Boeddhistisch Dagblad

Zorg als beoefening van Metta, door Bart van den Bosse

Stichting Duizend Handen:
In 2016 werd de Stichting Duizend Handen opgericht, naar de duizend handen van Avalokiteshvara. Duizend Handen begeleidt vrijwilligers die met (ex)-gedetineerden werken. Zij voeren gesprekken en mediteren samen met de gedetineerden. Interesse? De stichting kan elke extra hand gebruiken.

Marianne bij OBA Live:
Marianne was al 2014 te gast bij het radioprogramma OBA Live, van de boeddhistische Omroep.