“Eigenlijk zijn we allemaal de slaaf van sensatie”

Het boeddhisme kent tal van lijstjes met regels, die ons helpen bij het leiden van een ethisch bestaan. De vijf voorschriften 1. Ik houd mij aan het voorschrift om af te zien van het doden van levende wezens.
2. Ik houd mij aan het voorschrift om af te zien van het nemen van dat wat niet gegeven is.
3. Ik houd mij aan het voorschrift om af te zien van seksueel wangedrag.
4. Ik houd mij aan het voorschrift om af te zien van incorrect spreken.
5. Ik houd mij aan het voorschrift om af te zien van het gebruik van verdovende middelen als alcohol en drugs, welke leiden tot onachtzaamheid. of deugden (pañca-sila in het Pali) zijn waarschijnlijk de bekendste. In deze serie onderzoekt Sofia Opfer hoe deze voorschriften in de praktijk werken. Dit is het vierde voorschrift: Ik neem mij voor af te zien van oneerlijke communicatie.

Voor een boeddhist betekent ‘eerlijke communicatie’ veel meer dan alleen de waarheid spreken. Eerlijk communiceren betekent in het boeddhisme ook behulpzame communicatie, vriendelijke communicatie en communicatie die harmonie creëert. Wat nu als je boeddhist bent en documentairemaker?

Hoe blijf je dan eerlijk communiceren, terwijl je ook je publiek wilt prikkelen en bereiken?

“Communicatie is alles,” is het eerste wat Ulrike Helmer zegt. Ze maakt documentaires, onder andere voor de Boeddhistische Blik. “Juist bij een documentaire is het belangrijk om goed met mensen om te gaan,” zegt ze. “Je moet ze zover krijgen dat ze meewerken met jouw project, maar wel op zo’n manier dat ze zich er goed bij voelen.”

Ulrike besteedt daarom veel tijd aan het opbouwen van een vertrouwensband met de mensen die ze filmt. Iets wat ze gaandeweg heeft geleerd. In het verleden had ze weleens de neiging om haar wensen voor de film af te dwingen. Nu weet ze dat dat juist averechts werkt: “Tijdens het filmen van Prison Pioneers, een film over boeddhistische geestelijk verzorgers in de gevangenis, stuitte ik wat dat betreft op een grens. Ik was al heel lang bezig de opleiding tot geestelijk verzorger te filmen, maar daar gebeurde eigenlijk niets. Op het moment dat het eindelijk wel interessant werd, vroegen ze mij de camera uit te zetten. Toen werd ik echt een beetje boos. Ik ben daar niet goed mee omgegaan en dat leidde tot een vervelend conflict. Als iemand me nu vraagt de camera uit te zetten ga ik niet meer pushen. Dan ga ik echt in gesprek.”

Die dwingende houding was het gevolg van onzekerheid, denkt Ulrike. Als je een rigide idee hebt over het materiaal dat je nodig hebt voor je film, leidt dat tot frustraties: “Dingen lopen altijd anders dan verwacht. Je moet met de flow meegaan en erop vertrouwen dat het op een andere manier wel goed komt. Dat vertrouwen komt voor een deel doordat ik nu meer tijd heb. Als ik vijf dagen in Amerika ben om een film van veertig minuten te maken, dan heb ik echt dingen nodig. Nu film ik zeven maanden aan een project. Als het dan de ene dag niet lukt, gaat het op een andere dag wel. Dat vind ik wel heel erg fijn. Ik verdien veel minder geld dan vroeger, maar deze manier van werken maakt me wel gelukkiger.”

Ook voor Babeth VanLoo is het essentieel om voldoende tijd uit te trekken voor het maken van een documentaire.

Niet alleen om het vertrouwen van de gefilmden te winnen, maar ook om meer diepgang te creëren. Babeth VanLoo is multimedia-artiest. Ze maakt onder andere documentaires en was medeoprichter van de Boeddhistische Omroep Stichting (BOS).

“Bij de BOS was slow tv het belangrijkste motief,” vertelt Babeth. “We wilden programma’s maken die uitnodigen tot reflectie met ruimte voor stiltes, mooie beelden en diepgang. Je kunt het ook mindfulness noemen. Ik vind het belangrijk dat de kijker iets ervaart en vooral dat hij geraakt wordt.”

Babeth wil met haar werk een positief en inspirerend verhaal vertellen: “Ik ben altijd op zoek naar onderwerpen die mensen in hun kracht zetten. Mijn werk moet een heilzaam middel zijn, dat bijdraagt aan een compassievollere maatschappij, met minder polarisatie, minder angst en minder agressie.”

Dat positieve verhaal kwam in het geding toen tijdens het filmen van de documentaire Dharma Rebel de hoofpersoon Noah Levine opeens werd beschuldigd van seksueel wangedrag.

De film ging eigenlijk over zijn succesvolle methode om mensen van hun verslaving af te helpen. Babeth kwam voor een dilemma te staan: moest ze het onderwerp van haar film veranderen? “Ik koos ervoor het vermeende seksueel wangedrag bespreekbaar te maken, maar wel op een persoonlijke manier. Als vrouwelijke regisseur ben ik er voor dat vrouwen zich eindelijk durven uit te spreken over machtsmisbruik van mannen. Waar ik vooral mee kampte was het feit dat mensen Noah in de social media al veroordeelden voordat alle feiten bekend waren.

Met deze film kon ik het zeldzame perspectief laten zien van de beschuldigde man. Niet alleen Noah, maar ook zijn familie en de hele organisatie werden slachtoffer van dit geheel.” De vrouw die de beschuldiging uitte wilde anoniem blijven, dus Babeth kon haar kant van het verhaal niet laten zien. Uiteindelijk zijn de beschuldigingen tegen Noah Levine ingetrokken wegens gebrek aan bewijs.

Hoewel het niet de intentie was om een sappig verhaal te vertellen, merkte Babeth wel dat haar film meer aandacht kreeg dankzij het onderwerp seksueel wangedrag.

“Eigenlijk zijn we allemaal de slaaf van sensatie, of je het wil toegeven of niet,” verzucht ze. Eindredacteuren zetten filmmakers regelmatig onder druk om hun verhaal wat smeuïger te maken. Dat merkte ook Ulrike, toen zij twintig jaar geleden een muziekprogramma maakte voor de VPRO. “Ik had een film gemaakt over Bob Forrest, zanger van de legendarische band Thelonious Monster.

Bob was in de jaren ’90 helemaal aan lager wal geraakt en had een zware heroïne verslaving overwonnen. In de film liet ik zien hoe alles weer goed was gekomen. Van mijn eindredacteur moest ik een trailer maken met beelden van Bob Forrest op Pinkpop in 1993, waar hij zwaar onder de drugs via de luidsprekertorens omhoog klom en als een wezenloze op het dak van het hoofdpodium bleef zitten. De trailer moest sensationeel zijn, want die is bedoeld om mensen te trekken. Ik was het daar niet mee eens, maar hij was de baas, dus ik moest het doen. Toen ben ik woedend geworden, wat overigens geen harmonieuze communicatie van mijn kant was.”

Ulrike en Babeth zijn allebei blij dat er bij de publieke omroepen nog ruimte is om aan sensatielust en oppervlakkigheid te ontsnappen.

Volgens Babeth is het wel zaak om je rug recht te houden als onafhankelijk filmmaker: “Wij gaan altijd tegen de stroom in. Dat is heel lastig. Je wordt bij nieuwe projecten constant een bepaalde kant opgestuurd, maar ik vind dat je geen concessies moet doen. We moeten de noodzaak van diepgang wel duidelijker voor het voetlicht brengen. We moeten met meer overtuiging vertellen waarom het zo belangrijk is om genoeg tijd te nemen om een onderwerp te verdiepen en mensen uit te laten spreken. Het is een voorrecht dat dit soort media nog bestaat. Dat moeten we koesteren, zeker in deze tijd van polarisatie en deep fake.”