“De scheidslijn tussen leven en dood is niet zo zwart-wit”

Aan de perenboom in de weelderige tuin van het hospice hangt een grote, sappige peer. Maar als je goed kijkt, zie je ook de wesp die begonnen is de peer aan te vreten. In de loop van de documentaire verzamelen zich steeds meer wespen op de peer – waar uiteindelijk maar weinig van overblijft. Als je goed om je heen kijkt, is vergankelijkheid overal aanwezig – lijkt filmmaker Misha Beliën hiermee te willen zeggen: niet alleen in het hospice waar gasten de laatste weken van hun leven doorbrengen.

Hoe ga je als filmmaker om met zoiets intiems als het stervensproces?
“Dat was inderdaad spannend, want er ligt een taboe op aftakelen en sterven. Veel mensen houden dit liever uit het zicht. Daar met de camera bovenop gaan zitten, is natuurlijk het tegenovergestelde. Het was van tevoren dan ook helemaal niet zeker of ik de gasten in het hospice zou kunnen filmen. Mijn insteek was om met drie medewerkers mee te lopen. Als er een nieuwe gast arriveerde, ging ik zonder camera op bezoek om me voor te stellen en over mijn intentie te vertellen.

Die intentie is: leren hoe we in liefde kunnen loslaten. Met deze documentaire wil ik kijkers meenemen in mijn leerproces. Lang niet iedereen stond ervoor open, maar een paar gasten zeiden: ‘Ja, ik vind het juist mooi om op het laatste moment van mijn leven nog zoiets aan de wereld mee te kunnen geven.’“

Had je van tevoren een bepaald beeld bij ‘boeddhistisch sterven’? En klopte dat?
“In het hospice wordt gemediteerd, er klinkt regelmatig een klankschaal en vrijwilligers volgen een leergang waarin ze boeddhistische waarden zoals aandacht, openheid, liefde en mededogen leren inzetten als bron van hun handelen. Maar ik had eigenlijk meer expliciet boeddhistische praktijken rondom het sterven verwacht. De intentie om meer rituelen te ontwikkelen is er, maar de organisatie zit nog midden in de zoektocht naar hoe boeddhistisch ze willen zijn. En welke concrete praktijken daar wel en niet bij horen.”

Wat is volgens jou ‘boeddhistisch’ aan het hospice?
“Uiteindelijk zit de kern van het boeddhisme niet in het één of andere specifieke ritueel. Wat centraal staat – en dat hoorde ik ook steeds van de vrijwilligers – is: bij het lijden aanwezig zijn. Niet zozeer willen ingrijpen of ongemakken oplossen, maar de stervende ondersteunen door met volle aandacht bij hem of haar aanwezig te zijn. Dat helpt de stervende om zelf ook met aandacht het stervensproces aan te gaan.”

Lukt dat ook?
“Ik maakte een indringend afscheidsgesprek mee tussen een stervende moeder, haar man en hun dochter. De ouders hadden een moeilijk huwelijk achter de rug, maar in het aangezicht van de dood leken alle moeilijkheden op te lossen. Na vijftig jaar was er opeens ruimte om naar elkaar uit te spreken wat ze graag anders hadden gedaan. En daarmee ontstond oprechte verbinding. Er was ook ontroering en verdriet, maar die kwam voort uit oprechte, pure liefde: ik zag het in hun ogen opbloeien. Dat heeft veel indruk op me gemaakt. Ik denk dat de kracht van het boeddhisme is om het leven haar gang te laten gaan. Als je laat zijn wat er is, kan een ervaring van geluk, schoonheid en heelheid ontstaan.”

Laten zijn wat er is – loslaten – is een centraal thema in je documentaire.
“Ja, ‘loslaten’ is een kernachtig begrip dat in Hospice de Liefde op allerlei manieren terugkomt. Het verwijst natuurlijk naar het stervensproces van de gasten, maar ook binnen de organisatie bleek het een belangrijk thema. Bij het implementeren van boeddhistische idealen in de praktijk speelt steeds de spanningsboog tussen doen en laten: in hoeverre kun je boeddhistische inspiratie planmatig doorvoeren? En als de realiteit dat niet toelaat, kun je jouw idealen dan ook loslaten? Het is een vraag die ik mezelf ook vaak stel vanuit mijn boeddhistische beoefening: wat is de juiste balans tussen in actie komen en de zaken laten zoals ze zijn?”

Kreeg je ook antwoord op die vraag?
“In de periode dat ik meeliep kwam de oprichter van het hospice zelf in deze spanningsboog terecht: hij bleek een andere koers te willen varen dan het bestuur. Hij nam afstand, maar keerde uiteindelijk toch weer terug. Volgens hem moet je doortastend zijn zolang dat kan, maar op het moment dat het niet meer gaat, laat je los. Uiteindelijk is het leven groter dan jij. De ontwikkeling van het hospice is deel van een groter geheel, dat in zijn overtuiging goed en liefdevol is. Ik vind het indrukwekkend om te zien dat hij zich hieraan kan overgeven en erop durft te vertrouwen dat niet alleen hijzelf, maar ook het hospice door dat grotere geheel gedragen wordt.”

Zou je jouw manier van filmen boeddhistisch noemen?
“Mijn boeddhistische beoefening is het beginpunt van alles wat ik doe, dus ook filmen. Je zou kunnen zeggen dat ik boeddhisme beoefen met mijn camera. Filmen dwingt mij om heel goed te kijken waar het om gaat. Alleen door helderheid te scheppen kan ik verbinding creëren – met de mensen die ik film, maar ook met de kijkers.

Dat is ook mijn levensdoel: onze ervaring van verbinding beoefenen. En met verbinding bedoel ik de verlichtings- of eenheidservaring, het niet afgescheiden zijn. Deze beoefening vertalen in een visuele, cinematografische stijl is een megavette uitdaging, ik beschouw mezelf daarin nog als een beginner. Ik zoek naar composities die zowel beschouwend zijn als energie uitstralen. Als je echt diep naar iets kijkt, is daarin alles te vinden. Zo’n enkel beeld herbergt een geweldige energie en een enorme rust.”

Tijdens het maken van deze documentaire ben je zelf vader geworden. Terwijl jij stervende mensen filmde, was je in afwachting van je eerste kind. Was dat geen tegenstrijdige ervaring?
“Tijdens het hele traject was ik me bewust dat deze zaken tegelijkertijd gebeurden. Samen met mijn geliefde een kind krijgen is een geweldige geschenk. Het mogen maken van een documentaire die zo goed aansluit bij mijn levensdoel ook. Voor beiden ben ik ontzettend dankbaar. Voor mijn gevoel horen beide processen bij elkaar, ze waren niet tegenstrijdig. De geboorte van mijn zoon Yura speelde een rol in mijn contact met de mensen in het hospice. Zowel de medewerkers als de gasten leefden met me mee. Uiteindelijk is de laatste gast die ik filmde, overleden op dezelfde dag waarop Yura geboren werd. We kregen postuum een geboortekaart van haar.”

Dood en leven waren dus tegelijkertijd aanwezig?
“Met deze documentaire wil ik laten zien dat de scheidslijn tussen dood en leven niet zo zwart-wit is als wij vaak denken. Dit werd voor mij heel tastbaar toen ik in de tuin van het hospice naar de eeuwenoude muur van de boerderij keek. Ik zag de schaduw van de boomblaadjes heel helder afgetekend, dansend in de wind. Plotseling kwam er een wolk voor de zon. De schaduw verdween en de muur was mat. Totdat de wolk voorbij trok en de schaduw geleidelijk aan weer zichtbaar werd.

Ik heb wel een half uur naar dit schouwspel gekeken. Het drong tot me door dat die schaduw geen werkelijk begin of einde heeft. Op het ene moment is die heldere tekening er overduidelijk en op het andere moment niet, maar ik kon niet vastleggen waar of wanneer hij begon of eindigde. Zo is het ook met het leven en de dood. De geboorte van Yura en het overlijden van de gasten liepen in elkaar over.”

Meer informatie
Op zondag 8 november is ‘Loslaten in Liefde’ te zien bij Boeddhistische Blik om 15.20 uur op NPO2.

Lees meer over Misha Beliën op zijn website
Website Hospice de Liefde