“Boeddha’s spirituele zoektocht speelt zich af in de wildernis”

“Sinds het begin van de corona-crisis lijkt het of de mensen de wereld om hen heen weer hervinden”, vertelt ecoloog, filosoof en boeddhist Matthijs Schouten. “Ze maken opeens contact met de boom om de hoek, zien de vogels in de tuin en zien hoe bloemen ontluiken. Dat vind ik een van de gouden randjes van deze crisis.”

In de tijd van de boeddha bestond het begrip ‘natuur’ zoals wij dat kennen niet. Je had de bewoonde wereld en daar buiten was de wildernis. Dat was een gegeven waar verder geen woorden aan vuil werden gemaakt. Toch speelt de natuur in het boeddhisme van het begin af aan een prominente rol. Schouten: “De spirituele zoektocht van de Boeddha speelt zich af in de wildernis. Volgens zijn levensverhaal is de Boeddha onder een boom geboren, onder een boom verlicht geworden en onder twee bomen gestorven. In het begin bestond de sangha uit rondtrekkende thuislozen. Zij leefden buiten het reilen en zeilen van de samenleving in de natuur. Het bos was de plek voor introspectie.”

De mens heeft een verantwoordelijkheid voor de natuur

De moderne opvattingen over natuur en ecologie zijn volgens Schouten pas recentelijk geïntegreerd in het boeddhisme, vooral door Thich Nhat Hanh de Dalai lama. “Beiden wijzen erop dat we een ecologische verantwoordelijkheid hebben. Thich Nhat Hanh heeft het begrip inter-zijn naar voren gebracht. Uiteindelijk is dat een uitwerking van de vroege boeddhistische filosofie van het afhankelijke ontstaan Dit begrip verwijst naar het idee dat er niets is dat op zichzelf bestaat: alles dat is, is afhankelijk van en hangt samen met iets anders. .

Het fascinerende is dat de moderne westerse wetenschap nu ook steeds meer aantoont dat wij als menselijke wezens niet gescheiden zijn van onze omgeving, maar daar een integraal en wederkerig onderdeel van uitmaken. Daaruit volgt als vanzelf een verantwoordelijkheids-ethiek waarin je zorg draagt voor de leefomgeving van alle levende wezens.”

Wij mensen moeten dus zorg dragen voor de natuur, maar andersom kan de natuur ons ook doen groeien. In de Chinese Chan en de Japanse Zen is de natuur meer dan een plek om je terug te trekken, of een systeem dat bescherming verdient. Het kijken naar de natuur is daar een wezenlijk onderdeel van de training. Door de kracht en de werking van de natuur te ervaren kan je jezelf overstijgen en je ego loslaten.

Schouten legt uit hoe dat werkt: “De natuur is tegelijkertijd anders en eigen. Ze is herkenbaar omdat alle levende wezens willen leven, eten en kinderen krijgen. Tegelijkertijd is het ook een andere wereld, niet de wereld die wij gemaakt hebben. Dat geeft je de ruimte om jezelf op een andere manier te bekijken, om jezelf als het ware te herscheppen. Als jongen heb ik vele uren op mijn buik gelegen bij een mierenhoop. De mieren openden voor mij een wereld van samenhang en samenwerking. Daarmee ging ik anders kijken naar mijn plek in het gezin waarin ik opgroeide.”

De natuur als onderdeel van een retraite

Wie hier in de praktijk mee zou willen oefenen kan terecht in het Zeeuwse retraitecentrum Metta Vihara. Drie keer per jaar organiseert men daar de zogenaamde tuinretraites. De spirituele aspecten van de natuur staan daarin centraal. Maitridaya Dekker is één van de begeleiders. “We zijn negen jaar geleden begonnen met de tuinretraites om de praktische reden dat de tuin onderhouden moest worden,” vertelt ze. “Inmiddels is de focus meer op de persoonlijke beoefening komen te liggen. Tuinieren biedt allerlei aanleidingen om de dharma De leer van de Boeddha in de praktijk te brengen”, zegt Maitridaya.

Een dag tijdens een tuinretraite begint met een gezamenlijke meditatie. Na het ontbijt gaan de deelnemers aan de slag in de tuin. De klussen in de tuin variëren van onkruid wieden tot de schuur renoveren of het gras maaien. De beoefening begint eigenlijk al bij de taakverdeling.

“Soms kan het bijvoorbeeld goed zijn om een taak te doen die je in eerste instantie niet zo ziet zitten”, legt Maitridaya uit. “Vorig jaar was er bijvoorbeeld iemand die het liefst met bosmaaier rondliep. Dat gefrutsel met onkruid vond hij maar niets. Hij is toch onkruid gaan wieden en gaandeweg kreeg hij er steeds meer plezier in. Hij merkte dat het zijn aandacht verfijnde, in plaats van in de grove actie te blijven zitten. Zo zie je dat veel van je voorkeuren en afkeer op aannames gebaseerd zijn. Dat kan heel verhelderend zijn.”

Tijdens de werkzaamheden luidt Maitridaya geregeld een belletje voor een korte mindfulness oefening. Alle deelnemers verzamelen zich in het gras voor een bodyscan. Die mindfulness nemen ze mee tijdens het tuinieren. “Er is geen mooiere beoefening dan de dagelijkse praktijk,” aldus Maitridaya. ‘Kun je in het ‘doen’ ook ‘zijn’ met wat zich aandient? In hoeverre ben je er met je aandacht bij terwijl je een straatje wiedt? Heb je het in de gaten als je afgeleid bent?”

Naast het oefenen van gewaarzijn wijst het werken in de tuin je ook op andere boeddhistische thema’s, zoals vergankelijkheid. “Tijdens het schoonmaken van de nestkastjes vond iemand een keer een dood vogeltje. Die hebben we met elkaar begraven. Zo’n ritueel geeft de mogelijkheid om bij jezelf na te gaan wat vergankelijkheid met jou doet.”

Terwijl de aandacht bij de meeste retraites vooral naar binnen gericht is, heeft de tuinretraite juist een sterk verbindend element. Sommige mensen vinden het fijn om op zichzelf te zijn. Anderen zoeken elkaar op en zo ontstaan er soms ook vriendschappen. Samen werken in de tuin wakkert het sangha-gevoel aan. “Ik voel me echt blij als ik al die mensen samen in de tuin bezig zie,” zegt Maitridaya. “Het werkt verbindend om niet alleen iets voor jezelf te doen, maar ook voor anderen.”

Kijk ook deze aflevering van De Verwondering, met Matthijs Schouten
Lees ook het artikel Eco-dharma: Boeddha als natuuractivist