Zen in het ziekenhuis: interview met mindful arts Ronald M. Epstein

Hij is Amerika’s bekendste mindfulness huisarts en schreef een van de eerste artikelen over de effecten van mindfulness in een medische setting. In 2017 volgde zijn boek ‘Attending’, waarin Ronald M. Epstein zijn inzichten en ervaringen deelt met een meer patiëntgerichte en compassievolle aanpak in de zorg. Didie interviewde hem over drijfveren.

Waarom heb je dit boek geschreven?

“Ik heb Attending geschreven om mezelf beter te leren kennen; door te schrijven, lezen en reflecteren over wie ik ben en wat ik denk. En door deze reis te delen hoop ik andere mensen te inspireren ook op zoek te gaan. De Amerikaanse schrijfster en activist Anne Lamott schreef ooit: ‘Mijn mind is als een gevaarlijke buurt, ik ga er niet graag alleen naartoe’. Een boek schrijven betekent dat ik niet langer alleen ben. Ik creëer een vorm van samenzijn. Dat sterkt mij in de weg die ik heb afgelegd en motiveert me door te gaan.”

Terwijl ik je boek las, viel het me op hoe nieuwsgierig je bent. Het lijkt erop alsof jij jezelf continu afvraagt waarom het leven is zoals het is.

“Op jonge leeftijd was ik al benieuwd naar ons innerlijk. Dat had alles te maken met mijn astma. Te weinig adem hebben was geen fijn gevoel en er waren in de jaren zestig weinig effectieve behandelingen. Dus ik leerde zelf over adem en ademhalen. Zo ontdekte ik dat het hielp om stil te blijven liggen en niet al te diep adem te halen. Daardoor kon ik de drang tot hoesten onderdrukken en werd ik kalm, zelfs met een tekort aan zuurstof. Waarschijnlijk was dat mijn introductie tot mediteren, al had ik er toen nog geen woorden voor.

Dat gevoel van aanwezig zijn verjaagde mijn angst en zorgen. Het was op een vreemde manier bevrijdend. Het opende mijn gedachte, een soort onbevangenheid. Iets dat ik later tegenkwam bij de Amerikaanse dichter Walt Whitman. Hij pleit voor onbevangenheid tegenover alles wat het leven te bieden heeft, zowel de schoonheid als de gruwelijkheden, de tederheid en het onverschrokkene, de aardigheid en het geweld, het welriekende en de verrotting. Hij omarmt deze tegenstellingen alsof het een en hetzelfde is. Toen ik als tiener deze poëzie van Whitman ontdekte, had ik het gevoel een spirituele vriend gevonden te hebben.”

Hoe ben je beland in de wereld van boeddhisme en mindfulness?

“Ik wilde ontdekken hoe ik in deze wereld paste en vond onvoldoende antwoorden in de religie en culturen die mij bekend waren. Als Joodse puber raakte ik behoorlijk gedesillusioneerd door de wijze waarop het jodendom georganiseerd was. Het existentialisme gaf me ook geen antwoorden, alleen maar dilemma’s. Ik werd pas wijzer toen ik de romans van de Duitse schrijver Herman Hesse las, over de ontdekking van het innerlijke en de wereld daarbuiten, Siddhartha, Damian, Steppenwolf, Narziss en Goldmund. Verhalen over de spanning tussen de ontdekker en de beschouwer. In mijn omgeving werd destijds veel drugs gebruikt, maar ik had – behalve een enkel experimentje – geen interesse. Ik zocht mijn ontspanning in transcendente meditatie. Al paste de hype rondom de Indiase leraar Maharishi niet bij mij.

Vervolgens ontdekte ik de wereld van zen; de kunst, de rituelen, de esthetiek en de eenvoud. Een gevoel van minimalisme, gewoon zijn. Ik ontmoette de broer van een vriend die net terug was gekomen van een zen retraite. Hij leerde me zazen. “Mediteer niet”, zei hij, “wees gewoon bewust en zit.” Daarna las ik Zen Mind Beginner’s Mind van zen leraar Shunryu Suzuki. Zuiver bewustzijn, dat sprak mij aan. Een retraite van twee weken volgde en dat werd al snel drie maanden. Toch bleef muziek mijn grootste passie. Een meditatief leven in afzondering zou mij niet gelukkig maken. Ik was liever onder de mensen.”

Een muziekstudie voordat je je verdiepte in geneeskunde en mindfulness. Was er een verband?

“Harmonie en aanwezig zijn. Harmonie is zowel de kern van muziek als gezondheid. Het zorgt voor synchroniciteit, coördinatie en symmetrie. Dat gaat gepaard met chaos, zowel in de muziek als ons lichaam. Gezondheid en ziekte zijn de harmonie en disbalans van ons lijf. Dit leerde ik vanuit de Chinese kijk op body en mind; de balans tussen de energiestromen in het lichaam. Want er moet ook ruimte zijn voor wat we niet direct kunnen zien, iets dat in de reguliere geneeskunde ongebruikelijk is. Daar kijken we alleen naar de zichtbare kwaal. Ik combineer zowel de oosterse als westerse methode en behandel mijn patiënten vanuit een holistische visie.

‘Aanwezig zijn’ vormt een tweede overeenkomst. Dat zouden zowel artsen als muzikanten moeten cultiveren. Twintig jaar geleden realiseerde ik me al dat gezondheidszorg niet enkel om medische tradities gaat. Wetenschap bestaat slechts uit regels en theorieën, het is uiteindelijk de persoon, de arts, die alles samenbrengt. En dus moet hij bewust zijn, mentaal aanwezig in het moment, net als een muzikant. De wetenschap begint nu pas te begrijpen dat ‘presence’ overdraagbaar is, dat je door een gedeelde geest iemand kunt helpen. Muzikanten weten dat al lang: als je mentaal afwezig bent, raak je het publiek niet en valt de harmonie uiteen.

‘Aanwezig zijn’ zodat patiënten zich gehoord voelen. Wilde je dat ook als kind thuis?

“Ik had geweldige ouders maar ik geloof niet dat ze erg goed waren in het luisteren naar mijn verhaal. En dus leerde ik mezelf te vermaken. Mijn ouders waren overigens wel veerkrachtig. Zo is mijn moeder lange tijd depressief geweest. Toen ze hersteld was, besloot ze psychotherapeut te worden, iets wat ze nu nog steeds is. En mijn vader moest zich herpakken na de terroristische aanslag van 11 september. Zijn kantoor was compleet vernietigd en kort daarop moest hij naar begrafenissen van overleden vrienden. Gelukkig vond hij zichzelf opnieuw uit en kon hij weer aan de slag, zelfs toen hij een vergevorderd stadium van Parkinson had. Ook al werd er thuis niet nadrukkelijk geluisterd, mijn ouders gaven me wel een sterk voorbeeld, dat van veerkracht.”

Zijn onze kinderen een mindful voorbeeld?

“Mijn kinderen hebben me veel gebracht en ik heb genoten van hun eerste jaren, maar ernaar kijken is niet voldoende. Om als expert met een open mind te kijken, moet je hard werken. Je moet je expertise opzij schuiven, stoppen met wat je aan het doen bent, je gewoonten opgeven en de wereld met een frisse blik bekijken. Dat vraagt om oefening, want concentratie is een bewuste daad, geen impulsieve handeling. Nieuwsgierig word je van binnenuit. Je kunt naar kinderen kijken en zeggen ‘wat spelen ze leuk’, maar het gaat erom dat je zelf weer leert spelen.”

Niet iedereen speelt. Een deel van de maatschappij wordt gedomineerd door macht en ego.

“Het is tegenwoordig niet moeilijk om cynisch te zijn. Ik woon in de VS en ik heb geen enkel goed woord over voor onze regering. En het wordt steeds erger: mensen die ooit empathisch waren, willen er nu bij horen. Ze doen alsof en hangen aan de lippen van onze politici met hun racistische, pijnlijke en vijandige acties. Dat is nu precies de tragedie, de massale bereidheid om een leider te volgen. Ik dacht dat we ondertussen wel iets geleerd zouden hebben van de oorlogen in Duitsland en Bosnië. Macht op zichzelf is niet gevaarlijk, wel misbruik ervan. Ik pleit ervoor dat we machtig zijn om elkaar te helpen en de wereld te zien zoals deze werkelijk in elkaar zit.”

En de macht in de Amerikaanse gezondheidszorg?

“De onnadenkendheid en waanzin van de overheid is verbluffend. Het is een eindeloze strijd en dat is nooit anders geweest. Misschien is het beter geregeld in Europa, maar in de VS niet. De rijken hebben makkelijk toegang tot goede zorg terwijl de middenklasse, de arbeiders en armen onnodig lijden en zichzelf in grote schulden moeten steken als ze ziek worden. De gezondheidszorg is prachtig en vreselijk tegelijk. Mensen lopen de machthebbers achterna zonder te kijken naar hun eigen normen en waarden. Schoonheid en tragedie onder één dak. De farmaceutische grootmachten buiten de zwaksten van de samenleving uit, terwijl ze zelf recordwinsten noteren, walgelijk. En ziekenhuizen laten effectieve behandelingen links liggen, omdat het hen onder de streep niet goed uitkomt. Er zijn zelfs artsen die hun patiënten overtuigen van een vage behandeling omdat ze er persoonlijk van profiteren. Die situatie is onhoudbaar.”

Hoe help jij de zorg?

“Het wemelt van de burn-out en ongelukkige mensen in het ziekenhuis. Jonge artsen en medisch personeel verwarren geld, macht en roem met hun roeping, diep geluk en groei. Ik help mensen de deur te openen naar hun hart en geest, zodat ze inzien wie ze zijn en wat ze doen. Wat het verschil is tussen die twee en hoe ze hun eigen morele keuze kunnen maken.”

Kunnen we van ziekenhuizen betekenisvolle instituten maken met een open mind?

“Door een omgeving te creëren die interdisciplinair is en waar mensen met uiteenlopende expertise samenwerken. Daarom ben ik destijds huisarts geworden, omdat in mijn praktijk alle disciplines samenkomen. En iedereen is welkom, ongeacht ziekte, leeftijd, geslacht, inkomen of beperking. In een aantal ziekenhuizen is deze holistische aanpak al werkelijkheid. Zo werken wij op de afdeling geriatrie met een speciaal programma waarbij specialisten geriatrie, orthopeden, fysiotherapeuten en psychologen samenwerken om tachtigjarigen letterlijk weer op de been te krijgen na een gebroken heup. De kans op sterfte na zo’n breuk is extreem hoog en dankzij dit programma hebben we die kans verkleind. Zulke programma’s, vaak goedkoop en eenvoudig, vormen een uitzondering terwijl ze de norm zouden moeten zijn.”

Is mindful zorg binnen handbereik?

Organisatiewetenschappers zoals Karl Weick, Kathy Sutcliffe en Tim Vogus hebben aangetoond dat collectief mindfulness bijdraagt aan gezondheidszorg die effectiever en veiliger is. We hebben nog een lange weg te gaan om dit voor elkaar te krijgen. Want er is tijd en inzicht nodig om de hiërarchische instituten, waar je alles zelf moet regelen, te veranderen. We moeten streven naar mindful organisaties met een holistische visie op de gezondheid van individuen en de samenleving.”

Meer informatie

Meer over Attending en Ronald Epstein vind je op zijn website
Beluister deze podcast met Ronald Epstein