Joan Halifax: compassie in actie in de bergen van Nepal

Er brandt een vuur van binnen. Het vertelt me dat het beter kan, beter moet! De wereld gaat stuk, en we zijn allemaal verantwoordelijk. Ik wil iets doen, maar hoe? Hoe wordt ik een goede activist, een goed mens? En hoe doe ik dat zonder er zelf aan ten onder te gaan?

Het zijn leraren zoals Joan Halifax die het voorbeeld geven. Halifax was even in Nederland, voor de première van de film Into the Heart of the Mountain op 10 juni in Amsterdam. In de documentaire volgt de Nederlandse filmmaker Annegré Bosman de zenleraar tijdens de ‘Nomads Clinic’. Dat is een jaarlijkse pelgrimstocht, waarbij een groep hulpverleners de Himalaya intrekt om in afgelegen gebieden zorg te verlenen.

Bosman ging mee en volgde Halifax en de andere expeditieleden op hun tocht door de bergen. Het resultaat is een inspirerende reflectie op het leven en werk van Joan Halifax. Die het levende bewijs vormt dat het kan: een geïnspireerd leven leiden én goed voor de aarde zorgen. Voorafgaand aan de première geeft Roshi Joan een masterclass. Daarin vertelt ze vanuit haar eigen ervaring hoe je een sociaal betrokken leven kan hebben. “How to bring life to life”, in haar eigen woorden.

 “Oh my Buddha!”

Joan Halifax (1942) is zenleraar en activist, en één van de pioniers van het boeddhisme in het Westen. Ze staat aan het hoofd van het Upaya Zen Center in Santa Fé, New Mexico. Ze werkte met terminale patiënten, studeerde bij Thich Nhat Hanh en Bernie Glassman, én schreef (in de jaren ’70 al) een boek over LSD als middel bij stervensbegeleiding. Daarnaast reist ze sinds 1980 dus met regelmaat naar Nepal voor de Nomads Clinic.

Halifax – bijna 81 jaar oud – verschijnt in het zwart en heeft een bos lange grijze haren. Ze is opgewekt, heeft een scherpe geest en het voorkomen van een echte elder, de oudste van een stam waar je maar wat graag naar luistert. Ze heeft duidelijk plezier in wat ze doet. En neemt regelmatig de frase “Oh my Buddha” in de mond wanneer ze verwonderd of verontwaardigd is.

Morele woede

Want verontwaardiging, moral outrage, is er genoeg. De onrechtvaardige wereld waarin we leven is een belangrijke drijfveer van veel activisten. Zo ook bij Halifax, die vertelt hoe ze in een veilige witte commune opgroeide in het zuiden van de Verenigde Staten. Als kind had ze geen weet van het racisme om haar heen. Maar toen ze ouder werd besefte ze al snel dat de wereld niet voor iedereen een eerlijke plek is. In de jaren ’60 protesteerde ze tegen het geweld van de Vietnamoorlog. Ze werd gedreven door grote boosheid op haar regering en op haar racistische voorouders.

Maar alleen maar boos zijn is niet genoeg, zo besefte ook Joan Halifax toen ze leerde mediteren en Thich Nhat Hanh ontmoette. De toen nog jonge Vietnamese monnik was in New York om ervoor te zorgen dat de Amerikaanse regering zou stoppen met het bombarderen van zijn thuisland. Halifax was onder de indruk van Hanh: hij was “door een hel gegaan,” en verbannen uit zijn thuisland waar hij de gruwelen van de oorlog had meegemaakt. En toch kon hij met een rechte rug en een open hart proberen om vrede te stichten. Het deed Halifax beseffen dat ze geen activist kon zijn zonder goede spirituele gronding.

Bekijk de trailer van Into the Heart of the Mountain:

De drie dharma’s

Die gronding kreeg ze onder meer van Bernie Glassman, oprichter van Zen Peacemakers en één van haar leraren. Glassman was een “vrij radicale” leraar, in Halifax’ bewoordingen. Hij vertelde haar over de ‘Three Tenets’, oftewel de drie dharma’s: Niet weten, Erkennen wat er is, en de actie vanuit Compassie die daaruit volgt. Met niet weten wordt bedoeld dat je een soort fundamentele nieuwsgierigheid ontwikkelt, waarbij je vooroordelen en kennis niet in de weg staan van het zien van de waarheid. Heel uitdagend voor ons westerlingen, volgens Halifax: “want we identificeren ons heel sterk met wat we weten.”

De tweede dharma, erkennen wat er is, gaat over de verbinding aangaan met de wereld in al haar schoon- en lelijkheid. De waarheid zien en er niet voor weglopen, maar je ermee verbinden. Daaruit kan compassie voortvloeien: de wens en de handelingen om mensen te helpen. Deze drie elementen liggen aan de basis van de Nomad Clinic.

Karavaan

Met deze wijze en warme lessen van Halifax duiken we de filmzaal in voor Into the Heart of the Mountain. De film is opgenomen tijdens de Nomads Clinic in 2019. In 27 dagen trekken verschillende medisch specialisten, samen met ondersteunende expeditieleden – en natuurlijk met Joan Halifax – te voet en te paard door het Humla-district in Nepal, een hooggelegen gebied waar mensen leven die nauwelijks toegang hebben tot zorg.

De karavaan trekt van dorp naar dorp. In elk dorp zetten ze een tentenkamp op en ontvangen ze de bewoners met hun gezondheidsklachten. Veel van hen hebben pijn van het harde werken en er is veel alcoholisme. Er worden medicijnen uitgedeeld, de tandarts trekt honderden rotte kiezen en jonge vrouwen krijgen menstruatievoorlichting. Het is druk bij de reizende kliniek, zo druk dat er soms te weinig tijd is voor een echte behandeling. Maar de dorpsbewoners zijn warm en gastvrij, en de deelnemers aan de Clinic, onder de hoede van Roshi Joan, hebben de tijd van hun leven.

Aanwezig zijn in plaats van beter maken

Eén van de verhalen die mij het meeste raakt is dat van Wendy Lau, arts en leerlinge van Joan Halifax, die geëmotioneerd vertelt hoe ze vastliep in de westerse geneeskunde, waar emoties en verbinding met de patiënt vaak als vijanden van het beroep worden gezien. Vol vuur en visie vertelt Lau hoe artsen moeten leren dat het niet alleen draait om ‘wat ze moeten doen’ bij een patiënt, maar dat ‘hoe ze het doen’ net zo belangrijk is.

Het is een belangrijke boodschap in de film: de westerse geneeskunde – met al haar wetenschap – is met haar koude, emotieloze aanpak de kunst van het genezen verloren. Lau stelt dat we weer moeten leren om zij aan zij met de patiënt te staan, in plaats van ons alleen maar te richten op het ‘beter maken’. Met een open blik erkennen wat er is, en vanuit daar tot actie overgaan – de drie dharma’s van Glassman in de praktijk.

De wereld wordt gered door vrouwen

Een ander belangrijk thema in de film, en in het leven van Joan Halifax, is inclusiviteit. Als boeddhistisch leraar is ze zich haar hele leven bewust geweest van haar vrouw-zijn. Zeker in het Aziatische boeddhisme is het voor vrouwen vaak moeilijk om non te worden. De expeditieleden bezoeken ook een klooster dat haar jonge inwoners kansen geeft om goede daden te doen voor de gemeenschap. Maar de bewoners zijn allemaal jongetjes.

Roshi Joan vertelt ook dat ze in haar rol als meditatieleraar regelmatig op verschillende ongepaste manieren is benaderd door Aziatische mannen, zonder dat ze daar verder over in detail treedt. Ze heeft dan ook een sterke visie op de rol van de vrouw in de nieuwe wereld. “Onze wereld kan alleen door vrouwen gered worden”, zegt ze. Ze spreekt in haar masterclass dan ook over ‘Rematriation’: een tegenbeweging die het patriarchaat wil transformeren door de terugkeer naar inheemse wijsheid en een spiritualiteit die draait om liefde en respect voor Moeder Aarde.

Intimiteit in plaats van schaalbaarheid

Hoewel de rol van de vrouw cruciaal is, moeten we Rematriation niet zien als een proces om zo snel mogelijk veel vrouwen aan de top te krijgen. Dat zou juist patriarchaal zijn. Nee, het gaat om de kracht van vrouwelijke energie bij het transformeren van de wereld. Die uit zich bijvoorbeeld in een warme uitwisseling tussen mensen.

Nomads Clinic is daar een voorbeeld van: het project wordt bewust kleinschalig gehouden. Er zou een instituut van gemaakt kunnen worden. Ze zouden meerdere projecten zoals deze kunnen uitrollen in andere landen. Ze zouden wegen kunnen bouwen en technologie kunnen gebruiken om de aanvoer van goederen naar de bergdorpen te automatiseren. Alleen dat is nu precies níet de bedoeling. Want bij zo’n opschaling gaat veel van de waarde van een tocht als deze verloren. “Scale ruins intimacy,” aldus Halifax. En intimiteit, met elkaar en met de natuur, dat is juist wat er nodig is.

Wederzijde uitwisseling

Halifax en de Nomads Clinic hebben veel voor elkaar gekregen in de afgelopen veertig jaar. Ook leden van de lokale gemeenschap deden mee aan de tocht. Een aantal van hen zijn inmiddels belangrijke leiders in het project. Ook de westerse deelnemers nemen iets mee terug naar hun land. Van de bewoners, van wie de voorouders vaak al generaties lang in dit gebied wonen, leren ze gastvrijheid, warmte en verbinding. En van de natuur leren ze nederigheid. De tocht gaat door de bergen en is niet ongevaarlijk. Iedereen is op elkaar aangewezen. “There’s no room for your ego”, aldus Halifax. Op een pelgrimstocht stort je je in het onbekende. Je bent alleen bezig met dat wat er echt toe doet.

Tegen de stroom in

De film herinnert me eraan dat ‘het redden van de wereld’, zoals we het in het Westen zo graag noemen, geen einddoel kent. Het gebied in de Humla-regio is de laatste decennia zo aangetast door klimaatverandering dat het leven daar heel zwaar is geworden. Alle bewoners willen dat hun kinderen naar de stad gaan om een studie te volgen. Degenen die overblijven zijn vaak arm, ziek en vermoeid, maar moeten iedere dag weer hun vee hoeden en eten bij elkaar sprokkelen. Hoewel sommige kinderen met hun kennis terugkeren naar de gemeenschap, blijft het de vraag of deze gemeenschappen het veranderende leefklimaat wel zullen overleven. En toch gaat de Nomads Clinic door. Ze blijven zorg en aandacht bieden aan bewoners in de bergdorpen die er misschien over tien jaar niet meer zijn. Het is compassie in actie: het helpen van anderen, vanuit wijsheid en tegen de stroom in.

Er schuilt nog een les in het van mens tot mens zorg dragen voor elkaar. Namelijk dat het idee dat er een wereld is om te redden misschien ook wel wat patriarchaal is. Natuurlijk is het goed dat er een Parijsakkoord is, en dat we anderhalve graad en andere targets hebben, die voor instituten als houvast dienen om tot actie over te gaan. Maar het idee dat er een punt is waarop we kunnen zeggen: “Zo, nu is iedereen gered”, dat is een hersenspinsel van ons patriarchaal ingestelde brein.

Dat is de les die ik meeneem uit Joan Halifax’ werk met de Nomads Clinic: in plaats van de wereld buiten onszelf te plaatsen, kunnen we beter aanwezig zijn ín de wereld. Met een open hart en een rechte rug stappen we uit onze veilige bubbel en verbinden we ons met de kwetsbaren om ons heen. Vanuit die oprechte verbinding kan compassie ontstaan, en kunnen we doen wat nodig is voor een authentiek bestaan. Into the Heart of the Mountain inspireert om in ons eigen leven te doen wat nodig is voor een transformatie naar een sociale, wijze samenleving.

Meer weten?

• Lees meer over de documentaire ‘Into the Heart of the Mountain’ en filmmaker Annegré Bosman.
• De film zal binnenkort te zien zijn op filmfestivals en later op tv. Daarnaast wordt een online pakket samengesteld, met daarin ook opnames van de masterclass. Blijf op de hoogte via By Nature Films.
• Arts en leerling van Joan Halifax, Wendy Lau, beschreef in het boek ‘Inner Practice of Medicine‘ haar visie op zorgverlening.
• Upaya Zen Center is het zencentrum gesticht door Joan Halifax.

Omslagafbeelding: Joan Halifax in het Yalbang Gompa klooster, gemaakt door Annegré Bosman.