Wat vinden boeddhisten van de kritiek op mindfulness?

In het boek McMindfulness probeert Ronald Purser aan te tonen dat de mindfulness industrie ons minder kritisch maakt ten aanzien van het kapitalistische systeem. Mindfulness zou de de verantwoordelijkheid voor dingen als burnout te veel bij het individu leggen, waar het eigenlijk op het bordje van ‘de baas’ thuishoort. Is de kritiek terecht of ongegrond?

“Het is terecht dat deze kritiek er is, en dat het ter discussie wordt gesteld”, vindt Anne Speckens, directeur van het Radboudumc Centrum voor Mindfulness. “Kritisch kijken naar de mindfulness beweging heeft een functie en het krijgt ook repliek. Ik denk dat het klopt dat mindfulness soms wordt ingezet op een manier waar het niet voor is bedoeld: medewerkers beter met stress laten omgaan, zonder het systeem zelf te verbeteren. Er lopen veel mindfulnesstrainers rond en allemaal willen ze er graag van rondkomen. Niet al die trainers zullen eerst bij zichzelf te rade gaan en kijken of de doelstellingen van de opdrachtgever overeenkomen met hun eigen ethische drijfveren als trainer.

Mindfulness in de hele organisatie

“Mijn ervaring is wel dat de meeste mensen niet kritiekloos en volgzaam in een minfulnesstraining stappen”, vervolgt Speckens. “De training vergroot juist het bewustzijn en heeft invloed op hoe mensen in hun werk staan. Dat is wat je zou moeten willen, óók in het bedrijfsleven. Dat mensen niet alleen beter met stress leren omgaan, maar ook bewuster omgaan met elkaar, hun intenties en wijzere besluiten nemen. In het Radboud zie ik een ontwikkeling waarin mindfulness ook steeds meer doordringt tot de top van organisatie. Dat is belangrijk, want juist daarmee vergroot je het effect van mindfulness op de organisatie als geheel.”

McMindfulness volgens Stephen Batchelor

“Ik ben erg enthousiast over de groeiende populariteit van mindfulness en de MBSR-training”, vertelt Stephen Batchelor, boeddhist en auteur van verscheidene boeken over boeddhisme in het Westen. “Het past heel erg goed in het seculiere beeld dat ik heb van boeddhisme. Ik zie mindfulness als een basiselement van mijn eigen oefenpraktijk, en niet, zoals de critici zeggen, als een marginaal stukje uit het boeddhisme. De mindfulnessbeweging maakt zich in mijn ogen niet schuldig aan het misbruiken van een elementje uit het boeddhisme, om de rest bij het afval te zetten. Het is andersom en toont juist de kern van dat boeddhisme.

Batchelor ziet ook dat mensen die een mindfulnesstraining volgen vaak nieuwsgierig raken naar het boeddhisme. “Dan gaan ze na de achtweekse training een retraite doen binnen een bepaalde boeddhistische traditie, waar ze vervolgens teleurgesteld zijn door het religieuze karakter ervan. Dat soort mensen komen dan op de seculier boeddhistische retraites af die ik begeleid. Ze willen wel meer weten over de traditie waar mindfulness uit voortkomt en meer leren over de ethische aspecten, maar niet per se buigen voor een boeddhabeeld of geloven in reïncarnatie.”

Luister ook deze dharmatalk van Stephen Batchelor, afkomstig van dharmaseed.org:

Mindfulness is niet oppervlakkig

“Sommige kritiek op de mindfulness beweging, zoals geformuleerd in het boek McMindfulness is buitenproportioneel”, vindt Martin Aylward, boeddhistisch leraar en opleider bij het Mindfulness Training Institute. “Mensen die het vanuit hun boeddhistische perspectief bekijken, hebben niet altijd even goed zicht op wat er binnen die mindfulness beweging gebeurt. Er bestaan allerlei aannames, dat het oppervlakkig is, of dat mensen alleen voor zakelijk gewin met mindfulness bezig zijn. Maar mindfulness is niet alleen puur aandachtstraining, je leert ook meer over jezelf te begrijpen. Je kunt mindfulness ook zien als een ‘instapniveau’ van waaruit je je al dan niet verder ontwikkelt. Het kan best zijn dat iemand met een ‘oppervlakkig’ doel aan de training begint, bijvoorbeeld: ik wil minder stress ervaren. Maar dan gaan ze oefenen en raakt dat een diepere snaar. Natuurlijk blijven mensen soms ook steken op het eerste niveau. Maar ik kijk daar niet op neer. Uiteindelijk kan niemand meten op wat voor manier mindfulness je raakt.”

Wel belangrijk vindt Aylward dat mindfulnesstrainers zich bewust zijn van hun waarden. “Zeker als je lesgeeft in het bedrijfsleven moet je daar als trainer mindful in zijn: wat is mijn ethiek? En hoe breng ik dat over op de groep? Vaak stel je als trainer een offerte op, waarin je doelen formuleert in termen als ‘productiviteit’ of ‘meer focus’. Je moet zo’n training tenslotte verkopen. Maar als je dan eenmaal voor die groep staat heb je vooral met mensen te maken en is het aan jou als trainer om ze jouw waarden over te brengen. Uiteraard bestaan er ook oppervlakkige leraren die wellicht zelf nauwelijks hebben geoefend. Maar dat zie je overal: alles wat mainstream wordt, brengt profiteurs voort”

Collectieve spirituele ontwaking

Purser bepleit een collectieve spirituele ontwaking. Hij vraagt: Hoe kunnen we individuele bevrijding combineren met die van de hele gemeenschap? “Ik ben het met hem eens dat deze vragen heel belangrijk zijn”, zegt Bart van Melik, van oorsprong Nederlander, nu woonachtig in New York, waar hij onder andere mindfulness geeft in bedrijven. “Maar Purser reduceert mindfulness tot alleen maar zwijgend stil zitten. Dat strookt niet met mijn ervaringen. Door mindfulness te beoefenen worden we niet alleen meer bewust van onszelf, maar ook van onze omgeving en van andere mensen. Bovendien geeft mindfulness ons de kracht om andere keuzes te maken in plaats van te reageren vanuit de automatische ‘gewoonte’ piloot.”

Bart geeft lessen aan mensen in grote bedrijven en hij deelt de ervaring niet dat mindfulness mensen in kapitalistische systemen passief maakt. “Het allermooiste aan mensen die samenkomen om te mediteren is dat ze erachter komen dat er een shared human experience is, die hun rol in dat bedrijf overstijgt en hoe anderen naar hen kijken. Mindfulness laat ons zien dat we niet de enige zijn met stress, rusteloosheid en angst. Dit is de eerste stap richting collectieve spirituele ontwaking: het inzicht dat we allemaal mens zijn én actief andere keuzes kunnen maken. Belangrijk criterium voor mij is wel juist levensonderhoud; ik zou geen lessen willen geven aan groepen als ik de indruk zou hebben dat de oefeningen gebruikt worden om kwaad te doen.”

Misverstanden in McMindfulness

“Eén rozijn maakt nog geen mindfulness. Daar is heel wat meer voor nodig, en dat weet Ronald Purser heel goed”, schrijft mindfulnesstrainer Eveline Brandt in een (niet geplaatste) open brief naar de Volkskrant. “Hij heeft zich er in verdiept, heeft zelf de cursus gevolgd – des te meer bevreemdt het me dat hij zoveel onjuistheden debiteert in het interview met Esma Linneman.

Sinds acht jaar geef ik met hart en ziel en volle overtuiging mindfulness aan cursisten die allemaal lijden onder een vorm van stress; lang niet altijd onder werkstress. De één kampt met chronische pijn, een ander met een gekmakende piep in het oor, een derde moet zien te leven met het verdriet over een overleden kind. Al te begrijpelijk leidt dit tot piekeren, wakker liggen, lichamelijke klachten en soms burnout. Het is telkens weer geweldig om te zien hoe de laagdrempelige meditatie-oefeningen deelnemers helpen beter om te gaan met zulke uiteenlopende problemen.” In het interview staan volgens Brandt een aantal onjuistheden, waaronder het eeuwige misverstand dat de cursus een ‘ontspanningsmethode’ is. “Of Purser’s bijna hilarische bewering dat mindfulness een ‘beweging’ zou zijn met Jon Kabat-Zinn als ‘leider’. En geen enkele goed opgeleide trainer zal het wagen om cursisten wijs te maken: ‘Alle stress zit in jezelf’.”

Mindfulness komt niet in plaats van de vakbond

Kwalijker vindt Brandt het dat Purser In het boek McMindfulness twee fenomenen aan elkaar verbindt die weinig met elkaar te maken hebben: “De evidente problemen die het neoliberalisme met zich meebrengt (en die ik ook met zorg bekijk) en de populariteit van mindfulness. Dat de cursus commerciëler wordt en soms in verdunde vorm binnen bedrijven wordt aangeboden om de productiviteit hoog te houden, is inderdaad zorgelijk en totaal niet de bedoeling van mindfulness. Natuurlijk helpt ‘kauwen op een rozijn’ niet tegen uitbuiting en onderbetaling, maar dat beweert ook niemand. Grondlegger Jon Kabat-Zinn niet, en zijn duizenden jaren oude inspiratiebronnen niet. Mindfulness komt niet in de plaats van de vakbond. Laten we hopen dat de vakbonden, de politiek én het bedrijfsleven op een meer collectief niveau hun verantwoordelijkheid gaan nemen in de stress-epidemie.”

Luister ook de podcast met Eveline Brandt en Joost van den Heuvel Rijnders over de mindfulness hype:

Titelbeeld: Sabine Schulte

Een aantal van de geïnterviewden is ook te zien in de documentaire Boeddha’s in het Westen. Te zien op 12 januari 2020, op NPO2.