Hartmut Rosa: “Religieuze tradities versterken de verbondenheid met de omgeving”

Terwijl je even opkijkt van je scherm, besluit je morgen je beste vriendin te bellen. Je hebt haar al weken niet gesproken. Daarna ga je met die oude smartphone naar de winkel. Het ding functioneert al een half jaar niet meer en je hebt toen snel online een nieuwe gekocht, maar hé, je wilt toch duurzamer met je spullen omgaan? Onderweg neem je gelijk boodschappen mee en als al deze klusjes niet te veel uitlopen, kun je later in de middag weer eens een uur mediteren. Of een half uur. Morgen. Maar nu snel verder.

Zoveel te doen, ik heb nog zoveel te doen, zong de Nederlandse band Toontje Lager in 1983. Het gevoel tijd tekort te hebben is geen recent verschijnsel. En de gejaagdheid die eruit voortkomt dus ook niet. Wordt het geen tijd om op de rem trappen?

Versnelde samenleving

Ja, zegt de Duitse socioloog en onthaastingsgoeroe Hartmut Rosa, maar in je eentje op de rem trappen is lastig. Volgens hem is die gejaagdheid geen probleem van het individu, maar is de samenleving in een stroomversnelling geraakt. Technologische, logistieke en communicatieve ontwikkelingen verliepen en verlopen razendsnel, waarbij het tempo van onze handelingen stijgt. We eten sneller, slapen korter en communiceren minder met onze naasten dan onze voorouders.

We doen meer dan zo’n 100 jaar geleden, maar ervaren toch een chronisch gebrek aan tijd. Daardoor ontstaat een gevoel van controleverlies, betoogt Rosa in zijn boek Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie. En zo vervreemden we van de omgeving. Want in voortdurende haast, vervluchtigt het contact ermee. Op den duur, waarschuwt hij, kan een burn-out of een depressie de kop op steken. Dan vragen we ons af wat we in hemelsnaam op kantoor doen. Of wat we met die mensen aan onze ontbijttafel te maken hebben.

Resonantie als medicijn

Reden genoeg om te vertragen en te verstillen, en een mogelijkheid voor resonantie. Volgens Rosa is dat een sterke ervaring van verbondenheid met de wereld en hét medicijn tegen vervreemding. Hij lijkt hier te refereren aan ervaringen van transcendentie of (zelf)overstijging. Die kunnen zich voordoen in de natuur, op popfestivals of in de kerk. Maar ook met collega’s, wanneer je samen aan een project werkt. Het is een verbondenheid zoals die tussen een tuinman en zijn gewassen of een bakker en het deeg. Je hoeft er niets voor te doen, behalve ervoor openstaan. En daar ligt het probleem van deze tijd, meent Rosa. We zijn ons niet meer bewust van resonantie, het afgestemd zijn op onze omgeving.

Dat komt volgens hem door de obsessie van de samenleving met groei, die onder meer een ecologische crisis in gang zette. Op persoonlijk vlak moeten we steeds meer, het to-do-lijstje stroomt over. Hij ziet er een agressieve relatie met de omgeving uit voortkomen. Die moet vooral bruikbaar en te controleren zijn. En zo ging het debat over hoe we willen leven en hoe we dat organiseren verloren. De ander is geen gesprekspartner meer, maar een weerzinwekkende vijand die de mond moet worden gesnoerd. Ook in Duitsland laaide het conflict over onder meer de coronavaccinaties hoog op. Rosa betoogt in Demokratie braucht Religion, een werk dat vorig jaar verscheen, dat die agressie de bijl is aan de wortel van de democratie.

Hartmut Rosa over resonantie oefenen

Wat Rosa als socioloog ontdekte, vond hij terug in religies. Daar vinden we de ideeën, verhalen en rituelen die draaien om resonantie. Religieuze tradities bieden de ruimtes en de context om het vermogen ertoe te oefenen. Resonantie is niet voorspelbaar, maar geschikte omstandigheden helpen wel die te cultiveren. Als we in een slecht humeur zijn of we verwachten dat een situatie iets oplevert, dan bereikt zelfs de mooiste muziek ons niet. Een religieuze context kan ons herinneren, zegt Rosa, aan een relatie met de wereld die niet gericht is op controle en prestatie. Dat vergt kwetsbaarheid.

De populariteit van astrologie

Religies beloven volgens hem ook ‘verticale’ resonantie. Het universum is ons niet koud, vijandig of onverschillig gezind, maar er is sprake van een wisselwerking. Het is de kern van religieus denken, ook in het hindoeïsme en boeddhisme. Rosa ziet in de samenleving een grote behoefte aan zo’n band met de wereld, wat hij onder meer afleidt uit de populariteit van astrologie. “Dat komt niet door de astronomische aannemelijkheid. Mensen zeggen: ik geloof er niet echt in, maar toch…”. Hij denkt dat astrologie een gevoel geeft een relatie met een allesomvattende realiteit of met de kosmos te hebben. Zo kan men ook naar veelbetekenende relaties zoeken in stenen, kruiden en bronnen.

‘Stop’ is een van Rosa’s favoriete woorden. “Stop met het afwerken van je to-do-lijst en jezelf uitputten in een hamsterwiel. Laat je aanspreken.” En dan niet door dat lijstje, maar door je omgeving. Dat die al bij je lichaam begint, is een bekende boeddhistische praktijk. Stoppen en je gewaar zijn van gedachtes, gevoelens en sensaties. Bodhi sprak eerder met de Belgische karmeliet Johannes Schiettecatte voor wie mystiek contact de essentie van ons zijn is. “We moeten ons dus bewust worden van iets wat er al is.” Esther Ottens breidde haar meditatieve, opmerkzame houding op het kussen uit naar het dagelijks leven. Ze werd minder reactief. De kwaliteit van haar relaties verbeterde en ze doet minder impulsaankopen. En kunstenaar Antoinette Nausikaä vond in de stilte de verbinding met de buitenwereld die wederkerig is. “Als ik me terugtrek van de wereld, trekt de wereld zich ook terug van mij.”

‘Ik moet nog zwemmen in de Stille Oceaan
Ik moet nog hinkstapspringen op de maan
Ik moet hier ooit nog eens vandaan’.

Zong Erik Mesie, zanger van Toontje Lager, veertig jaar geleden. In een versnelde wereld begint vertraging bij jezelf. Met de tijd nemen om om je heen te kijken en je af te vragen hoe je de aankomende uren wilt doorbrengen. Een mooi begin van het goede leven.

Titelbeeld: crom shin