“Verlichting is het vermogen om mee te bewegen met de stroom”

Zeg boeddhisme of de Boeddha en we denken al snel aan ‘verlichting’. Maar wat betekent het en hoe zien beoefenaars dit zelf? Jolanda Breur vraagt het Esther Ottens vertaler en docent in opleiding. Dit is deel 4 in een serie.

“Mijn dochter Hannah overleed aan de Mexicaanse griep toen ze veertien was. Op vrijdagavond kreeg ze verhoging en maandagochtend was ze er niet meer. Vervolgens zat ik een jaar op de bank en achter mijn pc te werken. Ik zocht afleiding, keek ontzettend veel series. Ondertussen maalde het maar door in mijn hoofd. Wat voelde ik wel of niet en wat zei dat over mij? Ik sprak met mensen, maar niet over mijn diepste angst: dat ik had gefaald als moeder. Ik raakte vervreemd van alles en iedereen. Alsof ik op een eiland in een enorme oceaan zat, met ergens in de verte wat mensen waar ik niet bij kon komen.

Ik wilde dolgraag stoppen met denken en realiseerde me dat m’n lijf dan in actie moest komen. Mijn bewustzijn daarvan was nooit een sterk punt, dus yoga bleek een openbaring. De oefening in aandacht voor mijn lichaam deed me erg goed. Ik leerde de grenzen ervan kennen en was dan even alleen daarmee bezig. Toch vond ik het moeilijk om niet als een fanatiekeling die houdingen aan te nemen. Het was confronterend te merken hoe streberig ik kon zijn. Hoe graag ik het goed wilde doen, ook voor de yogajuf. Soms kwam er een enorme ontlading met tranen. Alsof ik iets aanraakte door te ontspannen. Een mooie ervaring die ook rust gaf. Wat ik met mijn lichaam doe, werkt misschien ook voor de geest.

Dat idee bracht me negen jaar geleden bij een introductiecursus inzichtmeditatie.

Ik besefte direct wat deze praktijk voor mij kon betekenen: het helpt me te stoppen met oordelen over anderen en mezelf met hen te vergelijken, gewoon door ervoor te gaan zitten en opmerkzaam te zijn. Ik ben nu minder reactief dan vroeger. Vooral in het contact met familieleden is dat goed te merken. Het zijn relaties waarin je als een naald steeds weer in dezelfde groef van een langspeelplaat dreigt te belanden. Oude reactiepatronen die in je hersenen gegrift staan.

Iemand geeft je bijvoorbeeld altijd zo’n gevoel waardoor je jezelf klein maakt. Daar kun je boos of verontwaardigd over zijn, want die ander heeft dat door zijn houding tegenover jou natuurlijk gedaan. Nu zie ik dat soort reacties eerder opkomen en realiseer me dat dit altijd gebeurt bij die specifieke persoon. Die heeft ook zijn groef of gewoonte en dit maakt me mild. Soms weet ik waar die reacties vandaan komen, soms niet. Ik hoef in ieder geval niet meer te reageren. Dat inzicht verbetert de kwaliteit van mijn relaties.

Maar het is nog prozaïscher. Ik loop langs een kledingwinkel en voel de etalage trekken. Wat is daar te koop? Ik kijk. Er hangt een leuk vestje en ik vraag me gelijk af waar ik dat bij zou kunnen dragen. Daar heb ik niks voor, dus er moet ook een broek komen. Zal ik eens naar binnen gaan? Het vestje neemt me even helemaal over. Ontzettend leuk om die neiging nu te zien opkomen en dan te besluiten niet in die etalage te kijken. Met een flits is die neiging weer weg. Omdat je even je licht erop laat schijnen en je afvraagt: wat gebeurt er?

Soms loop ik wél naar binnen. Je kunt vallen voor een vestje en het leuk vinden om te kopen. Daar is niks mis mee en we hebben tenslotte kleding nodig. Maar als je een stap terugdoet en ziet wat er gaande is, koop je anders. Ik ben me er dan bewust van dát ik naar binnen ga. Zonder te denken dat ik dat vestje nú moet hebben en daar blij van zal worden. Het gevoel van dit gaat hem worden en jezelf er al helemaal in zien gaan, ervan overtuigd dat je indruk gaat maken. Die emotionele lading is eraf. Dat vind ik een bevrijding.

Door afstand te nemen, schep ik ook ruimte voor vragen en afwegingen. Waar komt het product vandaan en hoe is het gemaakt, welke impact heeft mijn aankoop? Dat betekent ook met teleurstelling omgaan als je het niet aanschaft. Bijvoorbeeld omdat je schadelijke aspecten achter de productie vermoedt, zoals kinderarbeid. Ik doe minder impulsaankopen en ben de laatste jaren ook niet zo veel meer bezig met spullen aanschaffen.

Die meditatieve houding op het kussen heb ik dus kunnen uitbreiden naar het dagelijks leven.

Het gaat steeds makkelijker. Maar dat vergt wel discipline en die neem ik dan ook serieus. Ik sta om half acht op, ontbijt, mediteer daarna drie kwartier en ga vervolgens aan het werk. Als ik mijn meditaties laat versloffen, wordt het moeilijker om me bewust te blijven van wat er in mijn lichaam en geest gebeurt. Niet dat ik daar de hele dag mee bezig ben. Maar het aantal momenten waarop ik me ervan bewust ben, neemt dan af. Ik ben ook betrokken gebleven bij Vipassana Haarlem. Dit ondersteunt mijn beoefening sterk. En het klink misschien wat zwaar, maar ik vermoed dat het mij gered heeft. Ik vind het mooi om iets terug te kunnen doen door te helpen het anderen aan te bieden.

Wie doet dit om verlicht te raken? Die vraag werd ooit gesteld tijdens een dhammacursus Dhamma (ook wel dharma) verwijst naar de leer van de Boeddha. Ik was verbaasd dat er maar twee vingers de lucht ingingen, waaronder die van mij. Waarom zou je anders aan de beoefening beginnen? Ik verlangde toen naar totale kalmte, die voor mij erg ver weg leek. Mijn pijn en verdriet projecteerde ik op het concept verlichting. Ik speelde zelfs met het idee een klooster in te gaan. Inmiddels weet ik dat je altijd en overal kunt oefenen. En naarmate opmerkzaamheid groeit, hoef je je dat niet eens voor te nemen.

En rust komt niet per se op bij het stoppen van lijden. Die ervaar je pas als je bereid bent lijden op de koop toe te nemen. Het klinkt misschien simpel, maar verlichting is volgens mij het vermogen om mee te bewegen met de stroom. Ik verlangde ernaar op de top van een berg te zijn, terwijl ik daar al was. Alleen hulde die berg zich vaak in mist. Dan wist ik niet meer hoe het precies zat met opmerkzaamheid. Nu vertrouw ik erop dat mist ook weer zal verdwijnen als hij opkomt.”

Titelbeeld: André Roosendahl