Rouwen na zelfmoord: hoe doe je dat?

Ruim een jaar nadat mijn vader was overleden bezocht ik een lezing van de Dalai Lama. Met een groepje studenten reisden we naar Antwerpen waar de religieus leider in het Sportpaleis een menigte van meer dan tienduizend mensen toesprak. Vanaf een tribune zag ik hem op het podium zitten in zijn rode gewaad. Het was de eerste keer in mijn leven dat ik in aanraking kwam met het boeddhisme. Van de lezing herinner ik me niet veel meer. Eén van de vragen uit het publiek is me echter altijd bijgebleven. ‘Wat denkt u over zelfmoord?’ vroeg iemand.

De Dalai Lama keurde zelfmoord af. Ik schrok daarvan omdat mijn vader op die manier stierf. Gezien zijn situatie heb ik altijd begrip gehad voor zijn keuze. Hij was ziek, had blijvend hersenletsel na een beroerte en meerdere diagnoses voor psychische problemen. Zijn beroep – hij was boer – kon hij niet meer uitoefenen. De laatste jaren van zijn leven wilde hij van alles, maar zijn omgeving vond dat zijn gezondheid dat niet toeliet. Ik vraag me nog steeds af of ik niet meer voor hem had kunnen doen.

Nadat mijn medestudenten en ik het Sportpaleis uitliepen, durfde ik niemand in vertrouwen te nemen. Het stigma was te groot. Inmiddels, bijna twintig jaar later, is er gelukkig meer openheid over het onderwerp. Ook in boeddhistische kringen.

Ruimte voor rouw

Het gebeurde in de periode dat ik leerde voor mijn eindexamens. Twee politieagenten kwamen het ons vertellen: mijn vader was gevonden. Alles wees op zelfmoord. Ze raadden ons af om nog in de kist te kijken. De uitvaart doorstond ik als een schim van mezelf, weer thuis had ik hoofdpijn. De dagen daarna ging ik gewoon verder met leren voor mijn eindexamens. Ik moest en zou slagen zodat ik met mijn studie kon beginnen na de zomervakantie. En dat lukte, ik verhuisde naar een nieuwe stad.

Of ik genoeg ruimte heb gemaakt voor rouw vind ik lastig om te zeggen. Wel vond ik het moeilijk om het erover te hebben met leeftijdgenootjes. Toen ik op zoek ging naar informatie over rouw, stuitte ik op de vijf rouwfasen van Elisabeth Kübler-Ross: ontkenning, boosheid, vechten, verdriet en aanvaarding. Zelf voelde ik van alles door elkaar. Zo’n schema was veel te theoretisch, ik zocht herkenning.

Inmiddels verschijnen er steeds meer op ervaring gebaseerde verhalen over rouw. Op Bodhi lees je bijvoorbeeld het verhaal Omgaan met de dood, net als een interview met rouwexpert Babet te Winkel. Ook stuitte ik op het autobiografische boek Je bent jong en je rouwt wat (2020) van Lisanne van Sadelhoff. Ze verloor haar moeder op ongeveer dezelfde leeftijd als dat mijn vader overleed. Rouw na zelfmoord is echter anders dan ‘gewone’ rouw. Van Sadelhoff schrijft hoe leuk haar moeder was en hoezeer ze haar mist. Aan mijn vaders dood was een moeilijke periode van (psychische) ziekte voorafgegaan, mijn gemis lag wat ingewikkelder.

Waarom?

Mijn rouwproces was destijds vooral een kwestie van aanmodderen. Keer op keer dacht ik na over de vraag waarom mijn vader niet verder wilde leven en waarom hij juist dát moment koos. Hadden we vaker langs moeten gaan?

De laatste periode dat mijn vader nog bij ons in huis woonde, was ik bang voor hem. Hij wilde niet erkennen dat hij ziek was, gedroeg zich soms agressief en was onvoorspelbaar, al heeft hij ons nooit iets aangedaan. Dat mijn moeder, zusje en ik door zijn gedrag afstand van hem namen, moet enorm eenzaam voor hem zijn geweest. Ook deed mijn vader aankopen voor grote bedragen, om zonder doordacht plan opnieuw een boerderij te beginnen. Hij werd onder curatele gesteld, kreeg het gevoel dat hem alles was afgenomen. In de maanden voor zijn dood herstelden we het contact, met steun van zijn begeleiders bij het Leger des Heils, van wie altijd iemand bij ons zat. Mijn vader leek rustiger dan eerst. De timing van zijn besluit om te sterven kwam dan ook onverwachts.

Gelukkig kon ik met mijn moeder en zusje over het verlies praten. De jaren voorafgaand aan mijn vaders dood hadden we ons veel zorgen gemaakt, voor elkaar hoefden we niet te verbergen dat we ons naast verdrietig ook opgelucht voelden. Samen bezochten we familie die ook nog een poos voor mijn vader had gezorgd. Aan hun keukentafel vertelden ze hoe mijn vader op een dag aan kwam fietsen. Hij zwierf rond in die tijd. Op de terugweg luisterden we naar Eric Clapton op de radio: ‘Would you know my name, if I saw you in heaven?’

Het boeddhisme en zelfmoord

Na die ene lezing van de Dalai Lama dacht ik dat de boeddhistische visie op zelfmoord behoorlijk dogmatisch was. Ik kan me helaas niet meer herinneren waarom de Dalai Lama het afkeurde. Mogelijk had het te maken met reïncarnatie: het lijden leeft voort in een volgend lichaam en daarom heeft het geen zin om er nu een einde aan te maken. Begeerte, haat en onwetendheid – in het boeddhisme ook wel de 3 vergiften genoemd – veroorzaken de suïcidale gedachten. In plaats van die te volgen kun je beter in je huidige leven aan jezelf werken door het boeddhistische pad te bewandelen.

Maar ik kom ook andere informatie tegen, bijvoorbeeld in een eerder artikel over euthanasie. Al in de tijd dat de Boeddha nog leefde, waren er onder zijn volgelingen mannen die zelfmoord pleegden. Twee van hen leden ondraaglijk door ziekte. De Boeddha wees hun keuze om te sterven niet af. Ook de Dalai Lama lijkt inmiddels milder gestemd over het onderwerp: “Als er te veel leed en problemen zijn voor iedereen, als er geen hoop is, waarom misschien niet?”

Aan het eind van mijn studie kwam ik in aanraking met de traditie van zenleraar Thich Nhat Hanh. Mensen om me heen waren erg te spreken over de retraites en ik besloot het uit te proberen. Tijdens een mindfulnesstraining had ik al leren mediteren. Ik leerde dat ik, door met vriendelijke aandacht mijn ademhaling volgen, voor mezelf kon zorgen. Tijdens al die jaren met mijn vader had ik mezelf aangeleerd mijn gevoelens weg te stoppen in de krochten van mijn lijf. Meditatie bracht me weer in contact met mijn lichaam: het begin van een lang proces van leren voelen dat op het moment dat ik dit schrijf nog steeds aan de gang is.

Het was niet zo dat mediteren me gelijk in contact bracht met gevoelens van rouw, dat kwam later pas. Wel wil ik hierbij opmerken dat mediteren na een traumatische gebeurtenis (iemand verliezen aan zelfmoord kan namelijk traumatisch zijn) niet per sé is aan te raden. Het kan enerzijds nare flashbacks oproepen, anderzijds kan het contact met je ademhaling en lichaam juist ook helend werken.

Kun je je voorouders helen?

Tijdens de dharmalezingen die ik destijds in Plum Village bijwoonde, werd zelden tot nooit over zelfmoord gesproken. Toch is er wel een audiofragment waarin Thich Nhat Hanh aandacht besteed aan het onderwerp: How to deal with suicide in your family? Hij wijst op het belang van begrip voor onze naaste. Vaak vinden we het onverantwoord als iemand kiest voor zelfmoord. We moeten echter beseffen dat aan zo’n keuze een groot lijden ten grondslag ligt. Het kan zijn dat deze persoon geen zelfmoord wilde pleegde maar dat iets in hem sterker was. “Stop ermee deze persoon te beschuldigen voor zijn doodsverlangen,” zegt Thich Nhat Hanh. We lijden omdat onze naaste nog steeds in ons aanwezig is. In het huidige moment kunnen we er alsnog voor hem zijn door te zeggen: “Ik ben er voor je, ik adem en luister naar je.” Met de energie van begrip en compassie zetten we een proces van heling in gang.

Toen ik in 2014 in Plum Village was, was het voor mij echter nog een zoektocht hoe je kunt mediteren met verlies na zelfmoord. Het kwam ook niet in me op om hier expliciet naar te vragen, want ik wist überhaupt niet dat dat bestond. Toch leerde ik een aantal visualisatieoefeningen die me dichterbij m’n gevoel brachten. Bijvoorbeeld: ik zie het kind voor me dat ik vroeger was en zorg daar in het huidige moment alsnog voor.

Op een avond, tijdens een meditatie werden we uitgenodigd om onze ouders voor ons te zien toen ze nog jong waren, om te beginnen onze vader. Ik zag de mijne voor me, werkend op zijn boerderij, in de deuropening van zijn net gebouwde stal, uitkijkend over de weilanden. Zijn toekomst lag nog voor hem. Had het ook anders met hem kunnen aflopen? Omdat ik moest huilen, kwam een aantal andere deelnemers me na afloop troosten. De dagen daarna drukte het verlies zwaar op me. Het was alsof ik de pijn waarmee mijn vader had geleefd zelf voelde. Zulke oefeningen zijn waardevol, maar verwacht geen wonderen, je kunt je er in eerste instantie ook slechter door voelen.

Compassie

Weer thuis van de retraite liep ik verschillende therapeuten af, ik had het idee dat ik nog wat te verwerken had. Eentje liet me hardop zeggen: ‘Ik ben niet mijn vader.’ Of: ‘Ik ga leven omdat mijn vader dat niet kon, ik ga leven vóór hem.’ En zo werd mijn leven toch weer een opgave, ik had iets goed te maken. Een andere therapeut leefde op zo’n manier met me mee dat ik meer zelfcompassie ontwikkelde. Gewoon door naar me te luisteren en soms te zeggen dat de geschiedenis met mijn vader haar zwaar leek.

Tegenwoordig vind ik het iets makkelijker om met anderen over mijn vader te praten. Maar makkelijk zal het nooit worden: toen ik dit artikel voorstelde in een redactievergadering was ik nerveus.

In een podcast die ik luister, beweren twee volgelingen van Thich Nhat Hahn wederom dat door onszelf te helen, we onze voorouders alsnog kunnen bevrijden uit hun lijden. Ik blijf het een mooi idee vinden, maar ook een zware taak. Laat ik beginnen met een intentie: ik gun mijn vader van alles wat ontbrak toen hij nog leefde. Betere medische zorg. Een prettiger samenzijn met de mensen om hem heen. Compassie en vreugde. En als hij dat dan alsnog gewild had: een vreedzame dood.

---

Denk je aan zelfmoord? Praten over zelfmoordgedachten kan anoniem: chat via www.113.nl of bel gratis 0800-0113.

Meer weten?

• Sister Dang Nghiem vertelt over haar gedachten aan zelfmoord en hoe ze daar mee leerde omgaan.
• Slachtofferhulp Nederland geeft informatie voor nabestaanden en getuigen na zelfdoding.

Omslagafbeelding: Burning Candle door Gerard’s World, via Flickr.