Kan euthanasie een daad van compassie zijn?

“.. de dood is het onvermijdelijke gevolg van geboorte, en zelfs de verschillende Boeddha’s die in deze wereld verschijnen, moeten een aardse dood ondergaan voor ze het Nirvana kunnen bereiken.”

Dit zijn de woorden van Hui-Neng Hui-neng was een centrale figuur in het Chinese Chan-boeddhisme, die leefde in de 7e eeuw. , die ook wel de vader van het zenboeddhisme wordt genoemd. We zijn allemaal sterfelijk, maar mag je het stervensproces ook bespoedigen door euthanasie te verlenen? Of druist dat in tegen de eerste boeddhistische leefregel: ‘Ik neem mij voor af te zien van het doden van alle levende wezens’?

Lees ook deel 1 van dit tweeluik, over orgaandonatie.

Het verhaal van grootvader

Ongeveer een jaar geleden ontving mijn zoon, 40 jaar oud, het bericht dat zijn grootvader in het ziekenhuis lag. Hij had een beroerte gekregen. Tot dat moment leefde grootvader, als 101-jarige, in zijn vertrouwde omgeving thuis in Duitsland. Hij was volledig zelfstandig. De buren hielden hem in de gaten, de schoonmaker en ‘Tafeltje dekje’ kwamen langs. En verder deed hij alles nog zelf. Ook al was hij bijna blind, het lukte het hem tot het laatst om elke avond met de rollator de straat naar zijn ‘Stammkneipe’ over te steken, waar hij zijn biertje en jenever dronk.

Na de beroerte werd hij snel door de buren gevonden en naar het ziekenhuis gebracht. Hij was bij bewustzijn, maar kon niet meer praten en was verlamd. Helaas had hij niets op schrift gezet over zijn wensen rondom sterven en kon hij nu niet meer aangeven wat hij wenste. De artsen wilden geen medicatie toedienen zonder dat zijn kinderen hier toestemming voor gaven. Maar die durfden dat niet, omdat ze niet wisten of hun vader dit gewild had.

Palliatieve sedatie, waarbij de stervende door middel van medicatie in een diepe slaap wordt gebracht en dan uiteindelijk overlijdt, is in Duitsland nog een moeilijk bespreekbaar onderwerp. Het wordt gezien als een vorm van euthanasie en daarom meestal niet zonder toestemming verleend. Euthanasie is en blijft in Duitsland verboden en dat heeft veel te maken met de Tweede Wereldoorlog, waarin zieken en invaliden massaal slachtoffer werden van het Naziregime. Ook al lijkt er langzaam iets te veranderen.

Zo heeft het toch nog twee weken geduurd voordat grootvader overleed. Heeft hij geleden? Hij kon het niet meer aangeven omdat hij zijn stem miste, maar zijn lichaam sprak voor hem. Eigenlijk was zijn dood een langzaam ‘versterven’, maar zonder dat hij daarvoor een eigen bewuste keuze had gemaakt. Mijn zoon, die in Nederland woont, zocht zijn grootvader op en kon de aanblik moeilijk verdragen. Voor mijn zoon was er lijden en hij voelde vooral zijn eigen machteloosheid. Zo heeft dit mooie mens zijn ruim honderdjarige levensweg van geboorte tot dood zonder ingrijpen afgelegd en is hij uiteindelijk alleen gestorven in de nacht. Was het een vredige dood? Wij weten het niet.

De Nederlandse situatie rondom euthanasie

In Nederland is euthanasie beter bespreekbaar dan in Duitsland. Handelingen, die het sterven van een andere persoon – zonder veel lijden – bevorderen, vallen onder euthanasie (Oudgrieks: eu = “goede” en  thanatos = dood). Euthanasie betekent dus letterlijk: de goede dood, milde dood of genadedood. Volgens de Van Dale (2015) is euthanasie ‘het op hun eigen verzoek bespoedigen van de dood of ter dood brengen van hevig lijdende, ongeneeslijke zieken’.

In 2002 trad de Nederlandse euthanasiewet in werking. Vanaf dat moment zijn levensbeëindiging op verzoek en euthanasie onder voorwaarden niet meer strafbaar in Nederland. Een arts voltrekt de handeling en moet zich daarbij houden aan zogeheten zorgvuldigheidseisen De zes zorgvuldigheidseisen in het kort:
• Vrijwillig en goed over nagedacht.
• Uitzichtloos en ondraaglijk lijden.
• Informeren over de situatie en de vooruitzichten.
• Geen redelijke andere oplossing.
• Raadplegen onafhankelijke arts.
• Medisch zorgvuldige uitvoering.
. In 2012 werd de ‘Levenseindekliniek ’in Den Haag opgericht, die in 2019 overging in het Expertisecentrum Euthanasie. Dit centrum fungeert als aanspreekpunt voor vragen rondom een zelfgekozen levenseinde.

Euthanasie mag in Nederland alleen als er sprake is van ernstig lichamelijk en/of psychisch lijden. In 2020 diende D66 het initiatiefwetsvoorstel ‘Voltooid Leven’ in. Dit wetsvoorstel heeft als doel om mensen van 75 jaar en ouder hulp bij zelfdoding te verlenen als ze vinden dat hun leven ‘voltooid’ is, als ze als het ware ‘levensmoe’ zijn. De Tweede Kamer moet dit voorstel nog behandelen. Het is moeilijk te voorspellen wanneer dat gaat gebeuren.

Palliatieve sedatie en versterven

Bij palliatieve sedatie beslist de arts, vaak in overleg met de familie en de patiënt of en wanneer de sedatie in gang wordt gezet en met welke middelen. Dit proces kan meerdere dagen duren. De stervende is niet meer bij bewustzijn en zal het moment van sterven niet bewust meemaken.

Een derde optie om het eigen sterven te bespoedigen is ‘versterven’. Dan weigert de stervende op eigen initiatief voedsel en water tot zich te nemen. Sinds dit jaar is de vraag van mensen die willen stoppen met eten en drinken zeer toegenomen. Een toenemend aantal hospices staat open voor begeleiding van de aanvrager.

Het stervensproces in het boeddhisme

Hoe wordt er binnen het boeddhisme gedacht over actief ingrijpen in het stervensproces? Ten eerste is het voor boeddhisten belangrijk om bij helder bewustzijn te sterven. Het ideaal is om in volledig bewustzijn en zonder angst en onrust de dood tegemoet te treden. Dat biedt namelijk de laatste kans op realisatie van verlichting.

Sommige Tibetaanse lama’s kunnen door hun levenslange beoefening van meditatie langer bij het moment van sterven in het lichaam verblijven. In ‘Tukdam’ sterven boeddhisten op gecontroleerde manier in meditatie en blijven vaak rechtop zitten. Het lichaam vertoont dagenlang geen tekenen van verval. Vanuit het Tibetaans-boeddhistisch standpunt is de persoon nog niet overleden. Het bewustzijn is aanwezig en behoedt het lichaam voor ontbinding.

De dood kan dus licht, soepel en vredig verlopen, mits er geen gehechtheid of hunkering aanwezig is in het bewustzijn van het laatste moment. Wie hoopt er niet om op deze wijze te sterven? Maar de realiteit pakt vaak anders uit: niet zelden is de dood omgeven door hevige pijn, ontreddering, verlies van waardigheid en paniek. Is het dan niet een grote daad van liefde, vrijgevigheid en vooral van mededogen om een ander te helpen in dit proces? En de stervende te verlossen uit de pijn? Mag je een zieke bij een waardige dood helpen, als hij of zij hierom vraagt?

Als je puur naar de eerste leefregel kijkt, dan druist zelfmoord en euthanasie in tegen de boeddhistische leer. Aan zelfmoord ligt begeerte ten grondslag, namelijk de begeerte naar vernietiging van de eigen persoon. De geboorte als menselijk wezen is een unieke gelegenheid om tot bevrijding te komen. Alleen de mens heeft de mogelijkheid om betrekkelijk snel dit doel te bereiken. Door zelfmoord en euthanasie vergaar je negatief karma en duurt het aanmerkelijk langer om Nirvana te realiseren.

Het verhaal van de drie monniken

Toch zijn er in de Pali Canon drie gevallen bekend waarbij de Boeddha de zelfmoord van monniken goedkeurde. Twee van hen leden ondraaglijke pijnen door ziekte. Over deze gevallen verklaarde de Boeddha dat zij verlossing verkregen op het moment van hun dood en niet meer wedergeboren zouden worden.

Over de zelfmoord van de zieke monnik Channa, die geteisterd werd door ondraaglijke pijnen zei de Boeddha dat Channa bij zijn zelfmoord geen blaam trof, ondanks twijfel bij zijn voornaamste leerlingen. De betreffende soetta Soetta’s zijn ooggetuigenverslagen van een specifieke gebeurtenis in het leven van de Boeddha. Het verhaal van monnik Channa staat opgetekend in de Channovada soetta. Het verhaal van de drie monniken wordt ook beschreven door Vipassanaleraar Adi Ichsan in zijn stuk over euthanasie in het Boeddhistisch Dagblad: https://boeddhistischdagblad.nl/achtergronden/163636-euthanasie-in-het-boeddhisme/ suggereert zelfs dat Channa tijdens het hanteren van het mes verlicht werd. De Boeddha verklaarde dat Channa niet meer herboren zou worden.

Hoewel deze soetta geen vrijbrief is voor levensbeëindiging bij ondraaglijke pijn, geeft het toch weer dat het allemaal niet zo eenduidig is. Uiteindelijk is de staat van het bewustzijn van de betrokkene bepalend. De Vakkalisoetta beschrijft de zelfdoding van de monnik Vakkali. Ook deze daad veroordeelde Boeddha niet.

De Godhika soetta vertelt over een monnik die tijdens het mediteren een einde aan zijn leven maakte, omdat hij steeds weer terugviel in een staat van normaal bewustzijn. Interessant in dit geval is, dat het juist ‘Mara’ (de verleider) was, die de Boeddha vroeg om de zelfmoord van Godhika te stoppen, waarop de Boeddha antwoorde: “Dit is hoe de wijzen handelen, want ze verlangen niet naar het leven. Nadat Godhika de hunkering (naar het bestaan), met wortel en al verwijderd had, is deze uitgedoofd.”

Ook hier legt de Boeddha de beëindiging van het eigen leven door een vergevorderde beoefenaar uit als een verlichtingsdaad. Al was de reden geen pijn maar falende meditatiepogingen. Wat we wel moeten beseffen is dat het in deze verhalen niet over gewone leerlingen gaat, maar over zeer gevorderde beoefenaren. Dit is een niveau waarbij volledige verlichting binnen handbereik is.

Lijden bij sterven gebeurt volgens de boeddhistische leer als we ons vastklampen aan het leven, aan ons lichaam, aan onze persoonlijkheid en aan onze bezittingen. Als we ons daaraan niet vastklampen, is sterven geen lijden. Bij Channa en de andere monniken was er bij hun sterven geen sprake van hechting.

Bekijk de situatie per geval

Zenleraar Ton Lathouwers verwijst In het tijdschrift Vorm en Leegte, 2010. ook naar het lot van de drie monniken Channa, Godhika en Vakkali: “In alle drie de gevallen is de houding van de Boeddha uiterst begripvol. Ik ben er zeer door geraakt en dankbaar dat deze getuigenissen er zijn. Ook de Dalai Lama sprak in dit verband over de twee even grote, maar hier tegengestelde prioriteiten van het boeddhisme: ‘waarde van het leven en dus behoud van leven’ en ‘mededogen’. Hij concludeerde dat het bestaan van deze twee prioriteiten naast elkaar veronderstelt dat we van geval tot geval moeten beoordelen. Daarin beluister ik vooral zijn warme, menselijke ondertoon van compassie. En die ondertoon van compassie raakt me persoonlijk het meest.”

In een lezing In het Gendun Drupa Centre in Zwitserland in april 2013. met het thema ‘Leven en sterven in vrede’ zei de Dalai Lama inderdaad het volgende over euthanasie: “Door middel van analyse zou men op elk individueel geval moeten reflecteren. Als het wordt gedaan uit ongeduld, dan moet men niet reageren op die impuls. Maar als er te veel leed en problemen zijn voor iedereen, als er geen hoop is, waarom misschien niet?”

In zijn lezing adviseert de Dalai Lama ons om ons mentaal voor te bereiden, zodat we beter om kunnen gaan met de dood als die zich voordoet. Je kan hiermee vertrouwd raken en accepteren dat dit bij het leven hoort. Je kan het proces van de ontbinding elke dag visualiseren en jezelf trainen in lucide dromen. Hij merkt op dat het het beste is om met vreugde te sterven, en als dat niet mogelijk is, te sterven zonder angst, of in ieder geval zonder spijt.

Het karma van de hulpverlener

Bij euthanasie is er ook sprake van een hulpverlener, die actief het stervensproces van de ander bespoedigt. Welk karma bouwt de hulpverlener op, die de laatste handeling op wens van de stervende uitvoert? Zou daarvoor hetzelfde gelden? Als de intentie gericht is op hulp en compassie en niet berust op afkeer of ongeduld, dan treft de begeleider toch geen blaam?

Tibetaans boeddhistisch leraar Demo Rinpoche, spiritueel directeur van het Amerikaanse Jewel Hart centrum, zei tijdens een lesdag over ethiek (in september 2020) het volgende: “Inderdaad, het doden van een levend wezen is een schadelijke activiteit. Het willen verlichten of wegnemen van lijden vanuit compassie is echter een heilzame activiteit. Het is goed als iemand zich hiervan bewust is wanneer men euthanasie wil gaan toepassen. Het is echter niet eenduidig mogelijk om te concluderen of het negatieve karma dat gecreëerd wordt door het uitvoeren van de euthanasie opweegt tegen het positieve karma dat dit handelen vanuit compassie genereert.”

Voor de één is euthanasie dus een daad van ultieme compassie en barmhartigheid. De ander twijfelt, omdat de eerste leefregel verbroken wordt. Hulp aan een stervende kan gezien worden als iets dat de angst en onrust, en daarmee de karmische last van de zieke vermindert en daardoor bijdraagt aan de bevrijdingsweg. Vanuit de compassievolle blik is het cruciaal dat de intentie achter een handeling zuiver is. Dan kan de handeling zelf niet verkeerd zijn. Vanuit dit oogpunt zou euthanasie toegestaan zijn als de bedoeling ervan barmhartigheid en mededogen is.

Wilsverklaring en boeddhistisch testament

Na het schrijven van dit artikel is het mij duidelijke geworden, dat euthanasie voor mij een moeilijk vraagstuk blijft. Als ik euthanasie zou willen, is het belangrijk dit tijdig te bespreken met mijn kinderen, familie en vrienden. Na het eenzame stervensproces van de grootvader van mijn zoon heb ik daarom besloten een wilsverklaring en een boeddhistisch testament op te stellen. In een boeddhistisch testament leg je je praktische en rituele wensen vast over je stervensproces, maar ook voor de periode daarna. In de Tibetaans boeddhistische traditie is het namelijk gebruikelijk om tot 49 dagen na het overlijden rituelen uit te voeren om de ziel van de overledene te begeleiden.

Een eenduidige mening over euthanasie heb ik in elk geval niet. Ik lees de woorden van Deepak Chopra: “Door niet te oordelen, schep je stilte in je geest.” Zij bieden mij troost en ik probeer hierin te berusten.

---

Verder kijken:

‘Loslaten in liefde’ –  In 2020 opende ‘Hospice de liefde’ zijn deuren aan de rand van Rotterdam. Het is een op boeddhistische waarden geïnspireerd hospice. De leergang voor medewerkers en vrijwilligers besteedt aandacht aan mindfulness oefeningen en meditaties op de hartkwaliteiten. Iedereen is welkom en kan zelf vormgeven aan het stervensproces. Tijdens een gesprek vertelt de voorzitter van het bestuur, Hans Gijsen, me dat ze een euthanasiewens altijd accepteren en dat de gast deze beslissing samen met de familie en de behandelend arts maakt.

Plan 75 – De vergrijzing eist haar tol in Japan. Er zijn niet genoeg werkenden om voor alle ouderen te zorgen, dus leggen ze de keuze bij iedereen boven de 75 jaar. Stap je vrijwillig uit het leven om het leven voor andere Japanners makkelijker te maken?

Dying to live – Mirjam Willemsen ziet de dood elke dag in de ogen. Als huisarts van terminale zieken maar ook als patiënt met ongeneeslijke kanker. In de tijd die haar nog rest doorbreekt ze met tomeloze inzet het taboe rond doodgaan om de levenseindezorg te verbeteren.

Slotakkoord – Portret van de Belgische arts François Damas, die in zijn spreekkamer zorgvuldige, openhartige, intieme en aangrijpende gesprekken voert met ernstig zieke mensen over hun mogelijke euthanasie.

Khalid & Sophie – Op 4 oktober 2023 kreeg David Mulder (31) euthanasie. Hij leed een leven lang aan ernstige depressies. Na een lang traject kwam hij in aanmerking voor euthanasie wegens ernstig psychisch lijden. Maar de lange wachttijd brak hem op. Daarom wilde hij zich richten op ‘versterven’. Psychiater Menno Oosterhoff besloot hem te helpen en hem euthanasie te verlenen. Sophie sprak twee dagen voor zijn overlijden met David, zijn vrouw, ouders en de psychiater.

 

Omslagafbeelding: De Boedda op zijn sterfbed in de leeuwenhouding: op de rechterzij met de rechterhand onder het hoofd en de linkerhand op de linker heup. Foto: Gabrielle Bruhn.