Goed afscheid nemen: zenleraar Irène Bakker over stervensbegeleiding

“Vanaf het begin was er een mooie, vanzelfsprekende, spontane verbintenis,” zegt lrène Bakker. “Na onze kennismaking vroeg Roshi Joan me naar Upaya te komen, haar zencentrum in Santa Fe, en deel te nemen aan Being with Dying, een achtdaagse intensieve training voor professionals op het gebied van stervensbegeleiding.

Daarna ben ik als stagiaire en vervolgens als co-trainer met haar gaan werken. In 2004 vroeg ze mij haar trainingen stervensbegeleiding in Europa over te nemen. En omdat er in het Upaya Zen Center weinig seniors waren, ben ik Roshi ook gaan assisteren bij haar zentrainingen.”

Eenzaam afscheid

lrène: “De manier waarop we met onze stervenden omgaan, ligt me na aan het hart. Dat komt voor een groot deel door het stervensproces van mijn vader. Dertig jaar geleden overleed hij aan kanker, maar in die tijd werd het woord kanker niet eens uitgesproken, men had het over K.

De huisarts vertelde mijn moeder dat mijn vader ongeneeslijk ziek was, maar mijn vader zelf wist van niets en mijn moeder wilde niet dat hij het zou weten. Ongetwijfeld uit liefde, en om mijn vader én zichzelf te beschermen. Maar het betekende voor ons, zijn kinderen, dat we er dus ook niet met mijn vader over konden praten en niet openlijk afscheid konden nemen. Het doet me nog steeds pijn dat twee mensen die zielsveel van elkaar hielden, in zo’n belangrijke periode zó alleen waren.”

Stervensbegeleiding

“Het verbeteren van de zorg rond stervenden en meer openheid creëren, werd voor mij een belangrijke motivatie. Juist dan is het zo belangrijk dat mensen de verbinding met elkaar voelen. Hoe kun je goed afscheid nemen, zowel de stervende als de mensen eromheen? Ik zie in mijn trainingen dat er veel verschillende ideeën bestaan over wat voor mensen het meest ideale en het meest beangstigende stervensproces is. Wat voor de een ‘mooie dood’ is, is voor de ander een nachtmerrie.

Maar vrijwel niemand wil in een ziekenhuis sterven, dat is iets wat ik keer op keer hoor. Mensen willen in hun eigen omgeving sterven, dus hoe kunnen we ervoor zorgen dat sterven iets is dat zich midden in het leven voltrekt en niet ergens anoniem in een ziekenhuis? Thuis sterven kan niet altijd, dus ik ben blij met de toename van het aantal hospices, waar de sfeer persoonlijk, huiselijk en minder klinisch is.”

Bewust leven, bewust sterven

Op het spirituele pad is bewustzijn van onze sterfelijkheid belangrijk, het mysterie van de echte dood, maar ook het steeds opnieuw ‘sterven op het kussen’. Het sterven/loslaten van ideeën, aannames, overtuigingen, van al die zaken waarmee je je leven kleurt en die je het zicht op de realiteit zoals die is, ontnemen.

In die zin was het boek van Stephen Levine, Bewust leven – Bewust sterven belangrijk voor Irène. Het legde de connectie tussen westerse psychologie en boeddhisme. Irène: “Ik las het eind jaren tachtig en vond het een eyeopener. Het boek beschrijft hoe het stervensproces een belangrijke spirituele beoefening kan zijn en hoe die is te integreren.

Zo wil ik het doen, zo wil ik met mensen werken, dacht ik toen ik het las. Ik had toen nog niet voldoende in huis om die verbinding tussen westerse psychologie en boeddhisme aan te bieden. Dankzij het Being with Dying-programma van Joan Halifax kreeg ik de kans het samen te brengen en te integreren in wie ik was. En toen ik weer in Nederland woonde, heb ik van 2002-2010 als therapeut gewerkt met mensen met kanker en hun naasten in een psycho-oncologisch therapiecentrum.”

De dharma doorgeven

Inmiddels woont lrène Bakker alweer jaren in Nederland om dichter bij haar kinderen en kleinkinderen te kunnen zijn. Toen ze Joan Halifax leerde kennen, woonde ze in het Kanzeon Zen Center in Salt Lake City, waar ze leerling was van Genpo Merzel Roshi en vrijwilliger bij de Utah Aids Foundation en bij een hospice. Genpo Roshi moedigde de samenwerking tussen Irène en Joan Halifax bepaald niet aan. “Dat was moeilijk,” vertelt lrène. “Ik voelde de connectie met Joan en leerde heel veel van haar, maar vond ook dat ik loyaal moest zijn aan mijn leraar. Joan stimuleerde me mijn eigen pad te gaan, in mijn kracht te komen en verantwoordelijkheid te nemen voor wat ik werkelijk wilde.

Na alles wat er begin 2011 rond Genpo Roshi gebeurde, kon ik niet langer zijn leerling zijn. Een pijnlijke beslissing want ik nam niet alleen afscheid van een leraar met wie ik 25 jaar lang intensief verbonden was, maar deels ook van de sangha. Ondanks de moeilijkheden ben ik dankbaar dat hij mijn leraar is geweest, want ik heb heel veel van hem geleerd en op een bepaalde manier zal hij ook altijd mijn leraar blijven. Het afscheid van Genpo betekende ook het afscheid van het idee ooit transmissie te krijgen en dus officieel zenleraar te worden. En toen bood Joan Halifax Roshi aan me transmissie te geven, een totale verrassing!

Dharma-transmissie

Het is moeilijk te omschrijven wat dharma-transmissie is, want het is een ‘mind-to-mind-/heart-to-heart’-gebeuren. Het is de mysterieuze overdracht van de dharma en een bekrachtiging dat de leerling voldoende geleerd heeft om te beginnen anderen op hun zenpad te begeleiden. Het meest indrukwekkende van transmissie vind ik onder andere het besef in een enorme lange overdrachtslijn opgenomen te zijn, die teruggaat tot de historische Boeddha. En die lineage is misschien historisch niet helemaal waterdicht, maar het is wel de leer van de Boeddha, de traditie die al 2500 jaar wordt doorgegeven van leraar op leerling. De kern is bewaard gebleven door al die eeuwen heen. Al die ancestors – en het zijn in onze lineage allemaal mannen tot aan Roshi Joan – hebben hun leven gegeven om de dharma door te geven. Een ontroerend besef.”

---

Dit artikel is met toestemming overgenomen uit Kwartaalblad Boeddhisme, maart 2014.

Omslagafbeelding: Old man on the deathbed, van Lluís Ribes Mateu, c. 1899/1900. Oil on cardboard. 30,4 x 44,8 cm. Österreichische Galerie Belvedere, Vienna, via Flickr.

---

Meer weten over leven met sterven en stervensbegeleiding?

• Irène Bakker geeft workshops en trainingen op het gebied van palliatieve zorg en ‘Leven met sterven’.
• Ook begeleidt ze elk jaar de online cursus Leven met sterven bij onze partner 30NOW.
• Lees ook: Het leven is als kersenbloesem – boeddhistisch omgaan met corona, de dood en ouderdom. Een gesprek met de New Yorkse zenpriester en stervensbegeleider Paley Ellison en de Tibetaans boeddhistisch lerares en schrijfster van het boek Making Friends with Death, Judy Lief.
• Als de dood voor het leven. Artikel van Irène Bakker over bang zijn voor de dood en voluit leven. (De Heraut, Themanummer ‘Leven is sterven’, november 2003.)
• Tussen nu en dan – kunnen we leven met sterven? Artikel van Irène Bakker naar aanleiding van het overlijden van David Bowie. (Magazine van de stichting Vrienden van het Boeddhisme, lente 2016.)
• De bearing witness-retraites in Auschwitz werden georganiseerd door zenleraar Bernie Glassman.
• Of kijk naar In de geest van zen – een portret van Irène Bakker, gemaakt door de BOS (2013). Hierin komt haar relatie met Joan Halifax en het Being with Dying-programma aan bod.
• En de documentaire ‘Loslaten in Liefde’ over boeddhistisch geïnspireerd hospice De Liefde.
• Dit artikel maakt deel uit van het thema Leven met sterven van Boeddhistisch Geluid.