De tien lijstjes: Het Ene

Deel 1: Het Ene
Titelbeeld illustratie: Marijn van der Waa

De Boeddha stelt een jonge leerling de vraag: ‘Wat is het ene?’ Telkens als ik dit lees, stel ik me voor dat de jongen koortsachtig nadenkt: ‘Oei, het ene? Dat is vast het kosmisch Bewustzijn. Of is het de Leegte? Nee, de Onderlinge Verbondenheid van alle verschijnselen!’ “Nee hoor,” antwoordt de Boeddha, Het ene, datgene wat ons met elkaar verbindt , is het feit dat we allemaal moeten eten om te overleven.”

Klinkt mogelijk teleurstellend. Zeker als je op een Verheven Waarheid zit te wachten. Maar als je op zoek bent naar een concrete bevrijdingsweg slaat het antwoord spijkers met koppen. En je kunt er zelfs meteen mee aan de slag.

De Boeddha’s antwoord maakt deel uit van één van de vele boeddhistische lijstjes.

De Boeddha bedacht deze lijstjes om zijn leer zo praktisch mogelijk voor te stellen. Hij was namelijk meer geïnteresseerd in een praktische bevrijdingsweg dan in een systematische of mystieke filosofie. En praktische richtlijnen nemen nu eenmaal vaak de vorm aan van lijstjes.

Die veelheid aan lijstjes kan ontmoedigend zijn voor wie gewoon wil weten waar het in het boeddhisme nu echt om draait. Kan die leer, die zich zo graag presenteert als een vereenvoudiging van het bestaan, zich niet ook wat simpeler voorstellen? Toch is het voordeel van lijstjes groot.

Ze kunnen ons bijvoorbeeld bevrijden uit een populair idee dat het boeddhistische ontwaken een zaak is van één verlichtingservaring die de deur opent tot het Ene Principe, het Geheim van het Bestaan. Nu zijn er inderdaad boeddhistische verhalen genoeg die dat lijken te bevestigen. Zoals de spectaculaire verlichtingsverhalen in het zenboeddhisme. Een monnik ziet een pruimenbloesem bloeien en voelt plots alle twijfel wegvallen. Een ander valt pardoes tegen de grond en roept uit dat hij eindelijk ‘doorgedrongen is tot de botten van het heelal’.

Maar de Boeddha zelf was geen fan van dat flashy gedoe. Hij had behoorlijk veel kritiek op de yogi’s van zijn tijd, die in hun extase beweerden tot de Essentie van het Bestaan te zijn doorgedrongen. Alleen al door met lijstjes te werken gaf hij aan dat van één grote essentie geen sprake is. Ontwaken is een praktijk. Iets wat je dóet. En een praktijk heeft altijd een heleboel aspecten. Je kunt er nooit helemaal de vinger op leggen. Je kunt het alleen maar proberen te doen.

Dit is deel 1 van een reeks columns over tien boeddhistische lijstjes.

Deze eerste column gaat over een lijstje met één aspect. De tweede zal er twee hebben, de derde drie, enzovoort. Hoewel elk lijstje uit de traditionele teksten komt is deze top tien een persoonlijk selectie. Het hadden er dus ook tien andere kunnen zijn. Maar dit eerste lijstje over het ene is wel een héél mooie.

De Boeddha zet zijn leerling, die hoopt op een spirituele toegang tot het Ene, meteen met de voeten op de grond. ‘Alles is één’ is een mooie uitspraak, maar ze wordt snel kitscherig. Na een maatschappijkritisch artikel vroeg iemand me onlangs: ‘Als alles toch één is, waarom je dan nog ergeren aan iets?’ Je kunt de vraag net zo goed omkeren: waarom zou het feit dat alles één is alles ook leuk en goed maken? Eenheidservaringen in meditatie of tijdens een wandeling kunnen heerlijk zijn, maar de manier waarop we in het dagelijks leven met elkaar verbonden zijn, is verre van vrij van ellende en absurditeit. Eten is daar inderdaad een steengoed voorbeeld van: wij aardse wezens eten elkaar op om te overleven. Eten verbindt ons daarmee op zowel een uiterste intieme als uiterst wrede manier.

In religieuze tradities neemt voeding soms een grote plaats in. Sommige dingen mag je niet eten omdat ze om een onduidelijke reden onrein zijn. De huidige boeken over mindful eten laten die taboes los en zoomen vooral in op eten met aandacht. Zoals in de befaamde rozijnoefening, waarin je een kwartier lang een rozijn beschouwend opeet. Dat kan een indrukwekkende ervaring zijn die je relatie met eten verandert: in plaats van inwerpselen in je mond te gooien terwijl je netflixt, kan aandachtig eten een waardevolle gebeurtenis zijn, die je meer in contact brengt met je concrete leven. In gezelschap eten draagt ook bij aan het versterken van onze relaties. In boeddhistische kloosters is eten een rituele zaak, net zo belangrijk als mediteren.

Maar in al zijn beknoptheid gaat dit schijnbaar oppervlakkige lijstje van Het Ene veel verder dan dat.

Wat en hoeveel we eten maakt een groot verschil uit in de manier waarop we met elkaar verbonden zijn. Als we ons bewust worden van de ecologische en sociale voetafdruk van ons eetgedrag, worden we ons ook bewust van de vaak miserabele manier waarop we één zijn. Van daaruit kan de inspiratie groeien om die verbinding mooier te maken. Minder of geen vlees eten heeft een impact op de vleesindustrie en dus op het leed van dieren. Minder eten tout court heeft een grote invloed. Onze overdreven hunkeringen herleiden de hele wereld tot een warenhuis met consumptieartikelen. Als we die hunker temperen, kan onze relatie met de wereld er een worden van dankbaarheid, zorg en ontzag.

Het bevrijdende effect van inzicht in het ene ligt dus niet per se in een mystieke eenheidservaring met het universum.

Al met al is het niet zo moeilijk om je geweldig lekker te zitten voelen op je kussen. Die piekervaringen zijn mooi, maar verdienen niet de heisa die er vaak aan opgehangen wordt. Eén zijn we toch. De vraag is op welke wijze we daar vorm aan geven. Een duurzame bevrijding in het ene ligt dan ook eerder in een ommekeer van de manier waarop we concreet met elkaar omgaan. Bijvoorbeeld in wat, hoeveel, met wie en waarom we hier en nu eten. Smakelijk!

Lees ook de andere delen in de serie boeddhistische lijstjes