Boeddhistische monnik over complottheorieën: “Het is allemaal machteloosheid”

Losang Gendun is afkomstig uit de IT, werkte binnen het vluchtelingenorganisatie-management, en studeerde onder de Dalai Lama. Als monnik is hij verbonden aan het Maitreya Instituut. Daarnaast geeft hij les over de hele wereld én spreekt hij zich in klare taal uit over de schijnbare toename van complottheorieën over de oorzaak van de coronacrisis.

Waarom vindt u dit als boeddhistisch monnik belangrijk?

“Als Mahayana- boeddhist Het Mahayana-boeddhisme is een latere stroming waarin naast de eigen verlichting veel nadruk wordt gelegd op compassie en het helpen van anderen om verlichting te bereiken. vind ik maatschappelijke betrokkenheid belangrijk. Onderscheid maken tussen wat waarachtig is en vals, hoort daarbij. Daarbij wijst de Boeddha onwetendheid, verlangen en afkeer aan als de belangrijkste vergiften. Bronnen van lijden Alledrie zijn deze ruimschoots vertegenwoordigd in vrijwel elke complottheorie.

En wat me opvalt is dat complotdenken enorm toeneemt, dat het op politiek niveau een rol speelt, en dat de mensen erachter meer kennis van de sociale media tentoonspreiden. De complottheorie wordt steeds subtieler gebracht en je moet soms toch echt even opletten om er doorheen te kijken. Die verhalen komen ondertussen zelfs via de mail bij mij binnen, met de vraag in hoeverre er iets inzit. Dat komt van studenten, vrienden en kennissen en daar zitten hoogopgeleide mensen bij. Dat baart me zorgen.”

Kunt u paar complottheorieën noemen die zijn opgevallen?

“Ik denk bijvoorbeeld aan het Bill & Melinda Gates Foundation verhaal dat nu al een tijdje de ronde doet. Dat kwam bij mij binnen via een Duitser – met een nogal bedenkelijke lok haar – die zich voordeed als journalist. Het komt erop neer dat Bill en Melinda Gates het coronavirus de wereld in hebben geholpen, en/of er zwaar van profiteren.”

Een ander voorbeeld dat Gendun noemt is niet direct een complottheorie, maar een video waarin longarts David Prins kanttekeningen plaatst bij de manier waarop de overheid omgaat met de crisis. “Daarbij claimt hij nota bene dat alternatieve meningen gerelateerd aan de coronacrisis, zoals die van hem, op social media gecensureerd worden”, vertelt Gendung.

“Maar de aanwezigheid van zijn eigen kritische filmpje is het bewijs dat dit niet waar is, want anders hadden ze het wel verwijderd.”

Waarom zijn complottheorieën zo succesvol, denkt u?

“We leven in grote vrijheid en dat brengt ook verantwoordelijkheid met zich mee. Als je moeder niet zegt dat je je moet wassen en schone kleren aan moet doen, moet je zelf op je hygiëne letten. We moeten het allemaal zelf doen, waarbij de maakbaarheid van het leven en de maatschappij als vanzelfsprekend wordt gebracht. Onterecht. Zeker nu gaat lang niet alles zoals we willen. Met het resulterende schuldgevoel is beter te leven als je jezelf als slachtoffer kunt zien; slachtoffer van ‘anderen’.

Complottheorieën landen blijkbaar in vruchtbare bodem..

“Ja, dat is behalve fascinerend ook goed verklaarbaar. In de kern zijn we allemaal kwetsbaar, soms bang en dus gespitst op gevaar. Dat is evolutionair bepaald: de soort die het gevaar het eerst en het best signaleert en daarnaar handelt, heeft de meeste kans op voortbestaan. Dat is ook de dynamiek waar een deel van de media op drijft. Slecht nieuws is nieuws, want dat wordt opgemerkt. Dat bijvoorbeeld miljoenen mensen vreedzaam samenleven nemen we als een gegeven aan.”

En dan is er volgens Gendun nog een tweede evolutionaire oorzaak waarom angstaanjagende complottheorieën zo goed gedijen.

“In onze overlevingsdrang, en zoektocht naar welzijn trachten de hersenen patronen te ontdekken. Uiterst functioneel natuurlijk: ‘deze kachel is heet en hee, die andere kachel ook. Ok, oppassen bij kachels.’ Maar soms hebben die patronen geen betekenis. Dat merk je goed als je een bepaald merk auto overweegt te kopen – opeens zie je ze overal rijden. Dus als je eenmaal in je hoofd hebt dat Bill Gates achter een en ander steekt – dan zie je dat vanzelf overal bevestigd. De Boeddha wees er overigens 2500 jaar geleden al op dat hoe wij de wereld ervaren niet de werkelijkheid is, maar een persoonlijke constructie. Daarbij zijn bepaalde overtuigingen ook nog grond voor een zekere groepsbinding, de zo nodige houvast dus. Je wordt als het ware ondersteund door anderen die het zien zoals jij.”

Waarschijnlijk zijn mensen die in een complottheorie geloven daardoor nauwelijks met argumenten te overtuigen.

“Ja inderdaad, en dat gaat heel ver. De sekteleider die de wereld op een bepaalde datum zag vergaan, had het mis maar hij bleef aan. De Trump-supporter die tijdens een rally evenveel gekleurde als witte mensen blijft zien, ondanks het feit dat er in het publiek bij de rally geen persoon van kleur te bekennen was. Hoe meer we in een standpunt geïnvesteerd hebben, hoe moeilijker het wordt het los te laten. Voor de complottheoreticus is het veiliger en dus prettiger om zich aan aantoonbare onzin vast te houden, dan te onderkennen dat hij ernaast zit en dan dus de groep te moeten verlaten.”

Waarom neemt het aantal complottheorieën volgens u zo toe?

“Het heeft natuurlijk met de beschikbaarheid en toegankelijkheid van sociale media te maken, dat ligt voor de hand. En het is overwegend een uiting van machteloosheid in onzekere tijden.

Het ego speelt op social media ook een rol. Als ik iets zeg te weten dat andere mensen niet zien, dan moet ik wel bijzonder zijn. Een motief dat overigens ook bij roddelen een rol speelt.

Het lijkt een onuitroeibaar kwaad geworden…

“Nou nee, ik denk dat er veel aan te doen is. Ik vind het belangrijk dat de overheid erop wijst en dat de scholen er aandacht aan besteden. Hoe meer de volgende generaties het leren herkennen en leren er mee om te aan, hoe beter.

Dat begint bij het onderzoeken van de negatieve emoties die schuilen achter de verspreiding van fake news: haat, onmin, jaloezie, wraakzucht, trots, etc. Deze emoties lijken een oplossing te bieden voor bijvoorbeeld gevoelens van onzekerheid, terwijl ze deze slechts in standhouden. Daarnaast hebben alle negatieve emoties onwetendheid als basis en blokkeren ze introspectie, zodat je niet kunt verifiëren of ze wel hun belofte vervullen. Tegen zowel de afzenders van fake news, als de ontvangers wil ik zeggen: ga te rade bij je gevoel en je lichamelijke sensaties. Wat doet die korte bevredigende impuls die fake news kan geven op lange termijn met je? Ik vergelijk dat effect met bijvoorbeeld de ‘kick’ van een sigaret, of het kwaadspreken over iemand.

Roddel en achterklap suggereren jouw superioriteit. Als je iemand dom of onprettig noemt, impliceer je eveneens dat jij beter bent. Daarmee maak je echter je eigenwaarde afhankelijk van een negatieve beoordeling van een ander. Dit maakt je eigenwaarde van korte duur, zodat je opnieuw geneigd bent negatief over een ander te spreken. De Boeddha vergelijkt het met iemand die een jeukende wond probeert te stillen door hem tegen gloeiende kolen te houden. Dat leren herkennen en het ook erkennen, is een grote stap vooruit…

…en even extra googelen als je wat vreemds tegenkomt schiet ook op.”

Titelbeeld: Jurjen Donkers

Lees ook ‘Complottheorieën: van alle tijden en toch nieuw‘, van de Universiteit Utrecht
Lees ook dit interview met ‘datagraver’ Stephan Ockhuijsen. Aan de hand van data onderzoekt hij of onze onderbuikgevoelens over het nieuws wel kloppen.