De Abhidharma: wat wij kunnen leren van de boeddhistische psychologie

“Als psychotherapeut onderzocht ik alle hoeken en gaten van de westerse psychologie. Toch liep ik op een gegeven moment tegen een muur aan,” begint Beth Jacobs haar verhaal. “Met behulp van de Abhidharma brak ik daar doorheen.”

De Abhidharma verrijkt de westerse psychologie

De Abhidharma is een teksttraditie uit de eerste eeuwen na het overlijden van de Boeddha. De tekst behoort tot één van de drie ‘korven’ van het boeddhisme. Daarmee neemt de tekst een net zo belangrijke plaats in als de Vinyana (de monastieke regels) en de Soetra’s (verhalen over het leven en de lessen van de Boeddha). De Abhidharma is berucht om haar complexiteit Als zenboeddhist onderzocht Jacobs de Theravada-tak van de Abhidharma-traditie, opgetekend in ruim 8000 pagina’s Pali, verdeeld over zeven boeken. De andere tak is geschreven in het Sanskriet en Chinees en beslaat eveneens ruim 8000 pagina’s. Volgens de overlevering is de Abhidharma gebaseerd op openbaringen die de Boeddha zelf ontving tijdens de vierde week van zijn Verlichtingservaring. Daar is verder op doorgedacht door boeddhistische denkers uit zijn tijd. De Abhidharma bevat dus verschillende variaties van dezelfde schema’s, herinterpretaties, uitweidingen, etc. Dat het Theravada boeddhisme een hele andere culturele traditie is dan het zenboeddhisme is volgens Jacobs geen probleem: “Door mijn studie raakte ik er juist van overtuigd dat alle scholen van boeddhisme met elkaar verenigbaar zijn. De Abhidharma bevat zelfs de basis van ideeën en praktijken die in alle boeddhistische tradities voorkomen. en haar vele lijstjes en schema’s.

Volgens Jacobs biedt de Abhidharma een verrijking van de westerse psychologie, die zich vrijwel alleen bezighoudt met verschillende vormen van lijden: “De boeddhistische psychologie bevat ook een programma om positieve eigenschappen te ontwikkelen. Het beschrijft het hele spectrum: van verschrikkelijk lijden tot aan verlichting.” Jacobs is al 37 jaar klinisch psycholoog in Chicago – waarvan 33 jaar met een eigen praktijk – en is daarnaast actief beoefenaar van de Soto Zentraditie.

Universum in beweging

“Ook de westerse psychologie heeft als doel het menselijk lijden te beëindigen,” vertelt de therapeute. Maar de boeddhistische psychologie bevat volgens haar een veel dynamischer mens- en wereldbeeld: “In de Abhidharma is alles altijd in beweging. Het menselijk bewustzijn is continu in interactie met een universum vol factoren en processen die ook steeds in beweging zijn.” Jacobs: “Hoe meer dat perspectief tot je doordringt, hoe makkelijker het is om je niet aan bepaalde zaken te hechten, zoals een zelfbeeld. Daarmee kun je veel lijden voorkomen.”

De Abhidharma en therapie

Dat merkt ze ook in haar praktijk. Hoe verandert de Abhidharma de manier waarop ze therapie geeft? Jacobs: “Het verbreedt mijn perspectief. Net als het hele universum zijn ook mensen – en hun gedrag en emoties – continu in beweging. De Abhidharma leert mij met die veranderende realiteit mee te bewegen in plaats van haar te willen controleren. Dat leer ik ook aan mijn cliënten.”

Een daarbij behulpzame methode, geïnspireerd op de Abhidharma, is: uitzoomen en de situatie in een breder perspectief plaatsen. Jacobs vertelt over een cliënt die worstelde met boosheid op haar zus en zich afvroeg of dit legitiem was: “Deze vrouw vroeg de hele tijd: ‘Is het niet ontzettend irritant wat mijn zus deed? Wat ze tijdens de feestdagen zei, is dat niet een enorme belediging?’ Een deel van haar verlangt ernaar dat ik zeg: ‘Ja, dat is een verschrikkelijke belediging, je zou boos moeten zijn.’”

De Abhidharma geeft inzicht in factoren

In plaats van naar een directe oplossing te zoeken, plaatst Jacobs zo’n situatie nu in een breder perspectief: “Ik vraag haar te kijken naar de omstandigheden waarin ze opgroeiden: hun moeder was geestesziek en beide zussen namen in het gezin bepaalde rollen in die voor een band en stabiliteit zorgden.”

Door op deze manier uit te zoomen zag haar cliënt ineens nog veel meer factoren die van invloed waren. Jacobs: “Niet alleen de ziekte van haar moeder, maar ook gebeurtenissen in eerdere generaties. Hoe groter het plaatje werd, hoe kalmer haar reactie. Ze zag de samenhang tussen alle factoren die deze situatie mede bepaalden.”

De Abhidharma en meditatie

Ook in haar eigen leven plukt Jacobs de vruchten van haar Abhidharma-studie. “Hoe meer ik me er in verdiep, hoe meer ik ontdek dat het een grondend effect heeft,” vertelt Jacobs: “Het is lastig om er precies een vinger op te leggen, maar over het algemeen ervaar ik een gevoel van verzadiging. Mijn meditatie is dieper en mijn waarneming scherper. Gebeurtenissen in mijn leven verlopen meer als vanzelf: gracieuzer. Ook geeft het me stabiliteit en energie.”

Haar zenlerares Sojun Diane Martin Roshi adviseerde Jacobs om de Abhidharma te bestuderen: “Ik had geen idee wat dat was, maar ontdekte al snel de waarde ervan. Dit materiaal komt uit een diepe bron: de boeddhistische monniken die het in de eerste eeuwen voor onze jaartelling mondeling doorgaven en vervolgens opschreven, hadden een zeer rijke meditatie-ervaring. Toen ik erin dook voelde ik meteen dat het een pad opent naar een diepere realiteit.”

Wetenschap van het bewustzijn

Je zou de Abhidharma kunnen zien als wetenschap van het bewustzijn, of eigenlijk van de hele realiteit. Het onderzoekt de wetten van de menselijke perceptie, maar ook van kosmologische processen die een tijdsspanne beslaan die voor ons onvoorstelbaar Denk aan een tijdperk dat zo lang duurt als het kost om een solide granieten berg van ruim 11.000 vierkante kilometer (7000 miles) af te laten slijten - door er één keer per eeuw met een zijden doek overheen te vegen. En dan zijn er ook nog wezens met een levensduur van 84.000 van deze tijdperken. is. “Wat zo bijzonder is aan de Abhidharma is dat het de menselijke ervaring beschrijft zonder verhaallijn of karakter. Het is heel helder en puur analytisch. Het gaat echt om de wortels van de boeddhistische leer,” vertelt Jacobs enthousiast.

De teksten zijn niet makkelijk te doorgronden: de vele lijstjes en schema’s lijken op het eerste gezicht nogal arbitrair. Ook is er niet één helder beginpunt. Jacobs: “Een centraal begrip is ‘onderling afhankelijke oorsprong’ (interdependent origination, red.). Dat betekent dat alle onderdelen continu met elkaar in interactie zijn. Dat zie je ook terug in hoe de teksten zijn geschreven. Je kunt op een willekeurig punt beginnen met studeren, maar je zal dezelfde teksten regelmatig moeten herlezen om de Abhidharma in zijn geheel te kunnen begrijpen.”

Khandas en karma

Hoe vertaal je zoiets moeilijks in een lekker leesbaar boek? Die vraag stelde Jacobs zichzelf ook. Ze koos ervoor haar boek te beginnen met de khandhas De vijf khandhas zijn: materiële vorm of lichaam; gevoel; waarneming; mentale formatie; en actie van het bewustzijn . Dat zijn de vijf elementen op basis waarvan de mens een zelfbeeld vormt. Jacobs: “Ik wilde de materie op menselijke schaal inleiden. De meeste lezers begrijpen khandhas wel vanuit een normale bewustzijnstoestand. Maar dan lees je dat ze leeg zijn! Ze vormen elkaar en worden door elkaar gevormd. Dat is dus meteen een goede introductie tot het concept van ‘onderling afhankelijke oorsprong’.”

Na de khandas behandelt haar boek de ’17 stappen in het proces van menselijke waarneming’. Een onderwerp waarover de westerse en boeddhistische psychologie het verrassend met elkaar eens zijn. Jacobs: “Beide tradities beschrijven niet alleen vergelijkbare stappen in dat proces, maar ook de omslag die halverwege plaatsvindt: het punt waarop de waarneming van een bepaalde stimulus overgaat in een reactie. Dat is het moment waarop intentie en wil een rol gaan spelen. Voor de boeddhisten is dit ook het moment waarop je karma begint te creëren.”

En het moment waarop je het verloop van gebeurtenissen kunt beïnvloeden? Jacobs: “Zo’n proces van menselijke waarneming gebeurt natuurlijk in een fractie van een seconde. Maar inderdaad: hoe meer je je van dit soort processen bewust wordt, hoe meer vrijheid er ontstaat om keuzes te maken.”

Worstelen met emoties

Dat geldt net zo goed voor het verwerken van emoties. Jacobs: “Misschien worstelen we als mens nog wel het meest met emoties. Het zijn de plakkerigste dragers van karma en ze beïnvloeden ons hele lichaam.” Jacobs vertelt over een jongeman die bij haar in therapie kwam: “Elke keer als hij zich goed voelde, raakte hij daarover in paniek. Hij voelde druk op zijn borst en was bang om in te storten. Hij was opgevoed door een hardvochtige en competitief ingestelde vader, die hem leerde dat hij altijd klaar moest staan voor zijn familie. Ook leerde hij zijn zoon dat het uiten van je gevoel een teken van zwakte is.”

Als therapeut kan Jacobs een persoon helpen inzien dat hij of zij niet zijn emoties ís: “Ik vertelde hem dat emoties op een rivier lijken, die door hem heen stroomt. Die rivier is door bepaalde oorzaken en conditioneringen gevormd.” Ze legde haar cliënt uit dat verschillende staten in de geest elkaar opvolgen en dat deze op natuurlijke wijze steeds veranderen. En dat dit niet iets is wat je zou moeten of kunnen controleren.

Jacobs: “Hij zag in dat ‘zich goed voelen’ een herinnering oproept van sociale druk vanuit zijn familie. Maar in plaats van in paniek te raken, leerde hij dat het een tijdelijke staat van bewustzijn is, die vanzelf ook weer verdwijnt.” Ze leerde hem bovendien zich op zijn ademhaling te richten, waardoor hij zich minder door zijn gevoel liet meeslepen.

Studie als weg naar verlichting?

De studie van de Abhidharma lijkt op het eerste gezicht nogal droge en taaie kost, maar blijkbaar zitten deze oude teksten vol met praktische wijsheden waar we ook in onze moderne tijd nog wat aan hebben. Maar stel dat je nou niet van studeren houdt, mis je dan wat? Jacobs: “Meditatie is en blijft de basis. Als ik deze hele studie had gedaan zonder erbij te mediteren, was dat tamelijk zinloos en abstract geweest. Door middel van meditatie integreer ik de inzichten in mijn wezen.”

De studie geeft dieper inzicht in de boeddhistische leer. Jacobs: “Je gaat het nut van meditatie en mindfulness beter begrijpen. Dat is ook wat ik op het westerse publiek wil overbrengen. Als westers boeddhist is het niet noodzakelijk je in deze teksten te verdiepen, maar als je interesse hebt en je duikt erin, dan heeft dat absoluut een positief effect. En dat werkt door op vele niveaus: zelfs als je maar tien minuten over de Abhidharma leest, heeft dat al een gunstig effect.”

De Abhidharma voor therapeuten en mindfulnesstrainers

En wat zijn haar tips voor therapeuten en mindfulnesstrainers die zich verder in de Abhidharma zouden willen verdiepen? Jacobs: “Er is nog weinig echt toegankelijks over de Abhidharma geschreven voor een westers publiek. Dat komt omdat we als westerlingen nog maar net begonnen zijn deze materie te ontdekken. Het heeft natuurlijk ook te maken met het complexe, ondoordringbare karakter van deze teksten. Met mijn boek probeer ik de scherpe kantjes ervan af te halen: ik heb het zware werk al voor je gedaan, dus dat is een goed begin,” lacht ze.

Verder raadt ze de vertaling en het commentaar van Bhikkhu Bodhi, een Amerikaanse Theravada monnik, aan. Jacobs: “En er zijn een aantal soetra’s in de Nikayas van de vroege Pali canon, zoals de Satipatthana soetra, die dezelfde inzichten bevatten, maar dan in de vorm van een dialoog of parabel.” Concepten als onderling afhankelijke oorsprong, of van het zelf als construct, vind je natuurlijk in alle boeddhistische teksten terug, maar, zegt Jacobs: “Als je het puur fysiek wilt begrijpen, dan moet je toch echt de Abhidharma lezen.”

De Abhidarma lezen, begrijpen en vergeten

“Uiteindelijk,” zegt Jacobs, “gaat het elke keer om het observeren van hoe en waarom je een bepaalde constructie maakt. Zodat je deze makkelijker los kan laten. Net als in het beroemde zen-gezegde: ‘Het zelf begrijpen is het zelf vergeten.’ Al het begrijpen heeft als uiteindelijk doel om het weer te vergeten.”

Meer informatie

Beth Jacobs. The Original Buddhist Psychology. What the Abhidharma Tells Us About How We Think, Feel, and Experience Life. North Atlantic Books, 2017.

Video waarin Bhikkhu Bodhi uitleg geeft over de Abhidharma

Boeddhisme: de oplossing voor al uw problemen. Artikel over de combinatie boeddhisme en therapie