De levensgevaarlijke balanceeract

Je bevindt je in het oude India, 2600 jaar geleden. Je staat midden in een menigte mensen en wordt overrompeld door de drukte. Plots hoor je een lieflijk geluid. Het lijkt wel de stem van een engel. Niet zo ver van je vandaan staat de meest hemelse verschijning die je ooit hebt waargenomen. Je bent helemaal overdonderd. Je voelt je onweerstaanbaar aangetrokken en wil de rest van je leven met deze persoon doorbrengen. De menigte rondom je heeft het ook opgemerkt en verandert in een kolkende massa. Je zweet, hebt een droge mond, bent buiten jezelf en probeert je staande te houden.

Stel je nu voor dat iemand je de opdracht geeft om door deze mensenmassa heen te lopen met een kom op je hoofd die tot de rand toe gevuld is met olie. Achter je loopt een man met een zwaard. Als je één druppel laat vallen, hakt hij je hoofd er genadeloos af.

Dat is de situatie waarin je je bevindt. Succes!

Mindfulness van het hele lichaam

Hoe breng je deze opdracht tot een goed einde? Het lijkt onmogelijk: al je zintuigen staan op scherp, de kom op je hoofd wiebelt voortdurend, overal zijn mensen die tegen je op botsen, en je wordt onweerstaanbaar aangetrokken door die hemelse verschijning. Alsof dat nog niet voldoende is, hijgt de dood in je nek.

Op het einde van dit verhaal, dat we terugvinden in de Samyutta Nikaya, legt de Boeddha zelf uit wat hij bedoelt met deze vergelijking. Hij zegt onomwonden dat de kom met olie symbool staat voor mindfulness gefocust op het lichaam. Daarnaast drukt hij zijn discipelen op het hart dat dit geoefend moet worden – en wel zo tot het een basisgegeven is en geperfectioneerd is. Hoe je dit oefent, vertelt hij er niet bij.

Wat bedoelt de Boeddha met mindfulness gefocust op het lichaam? De boeddhistische traditie kent vele oefeningen rond mindfulness en het lichaam. Veel van deze oefeningen richten zich op een gericht gewaarzijn van een deelaspect van ons lichaam. Zoals bijvoorbeeld het aandachtig volgen van de ademhaling of de luchtstroom voelen op je bovenlip, neusholte of achterkant van je keel.

Hoewel dit belangrijke oefeningen zijn, lijken ze niet handig in de situatie die de Boeddha ons voorschotelt. Immers, stel je voor dat je je alleen maar zou focussen op het contact van je hoofd met de kom. Dan blijft de kom misschien wel stabiel, maar heb je geen oog voor wat er rondom je gebeurt. Als je je aandacht enkel op alle mensen rondom je richt, is de kans groot dat de kom wiebelt en valt. Een andere optie is je aandacht voortdurend razendsnel laten wisselen tussen het contact van de kom met je hoofd en de mensen om je heen. Maar één moment van onoplettendheid en het zwaard klieft onherroepelijk je hoofd van je schouders. Het is dus niet ondenkbaar dat de Boeddha hier een ander soort aandacht vraagt.

Perifere aandacht

De enige soort aandacht die ons uit deze benarde situatie kan helpen, is een breed en open gewaarzijn. Perifere aandacht kunnen we het ook noemen. Het voordeel van dit soort aandacht is dat je een heel goed overzicht hebt van alles, hoewel die focus natuurlijk oppervlakkiger is dan bij concentratie-oefeningen. Deze situatie vraagt echter juist om die open aandacht, die tegelijk het hele lichaam beslaat én wat er buiten je gebeurt. Je bent je bewust van de geluiden, de aantrekkingskracht, de bewegingen van de mensen om je heen – zonder op één aspect te focussen. Het is er allemaal tegelijkertijd. Dit gewaarzijn, met je hele lichaam als ankerpunt, verbindt je binnen en buiten.

De permanente dreiging van je dood zorgt voor een gevoel van urgentie, voor honderd procent focus – niet vijfennegentig, of negenennegentig procent. Het is een krachtig beeld: alleen omdat het op leven en dood is, kan je al je kracht bij elkaar vergaren. Hier lees ik een kleine aansporing in. We weten namelijk allemaal dat we ooit sterven, maar niemand weet hoeveel tijd ons nog rest. De Boeddha vertelt ons dat we onze tijd niet moeten verliezen, maar nu, op elk moment, kunnen oefenen.

Een belangrijk punt is dat dit breed en open gewaarzijn niet geforceerd kan worden. Het bezit een zachte, omvattende en flexibele kwaliteit. Wanneer je toch probeert te forceren, dan verdwijnt je perifere aandacht meteen en kom je terecht in een vernauwd gewaarzijn. In vele topsporten, waar veel tegelijk gebeurd, zoals in de martiale kunsten, is dit open bewustzijn een tool die al lang gekend is en actief wordt ingezet.

Open gewaarzijn

Als je niet bekend bent met deze open modus van gewaarzijn, dan kan je het oefenen door op een rustige plek te gaan zitten. Je sluit je ogen en genereert aandacht voor je hele lichaam. Je probeert je hele lichaam heel breed te voelen, simpelweg in de positie waarin het zich bevindt. Na een tijdje verleg je je focus naar je ademhaling. Je kan ook één punt uitkiezen in je lichaam en je daarop volledig focussen. Na een poosje laat je je aandacht rustig verbreden tot je weer je hele lichaam ervaart. Probeer het verschil tussen deze twee vormen van aandacht te voelen: de ene meer gesloten en gefocust, de andere meer open en breed. Zo wissel je tussen deze twee.

In ons dagelijks leven kunnen we dit volop oefenen. Bijvoorbeeld op de fiets tijdens het spitsuur, in de hectiek van een gezin, of in de klas met twintig joelende kinderen. Of probeer eens heel snel door een grote menigte te lopen op de markt. Wanneer je voelt dat je overweldigd wordt, of het wordt wat te veel (hoewel dat niet zo hoeft te zijn uiteraard), verleg je je aandacht naar je hele lichaam.

Balanceren kun je leren

Een leuk spelletje dat iedereen kent en dat het verhaal van de Boeddha perfect ondersteunt: je loopt met een boek op je hoofd door de kamer en je probeert zo ver mogelijk te komen zonder dat het boek op de grond valt. Je kan het moeilijker maken door luide muziek op te zetten en hindernissen op de grond te leggen. Als je kinderen of kleinkinderen hebt, wordt het helemaal leuk!

Je kan deze perifere aandacht de hele dag hanteren in al je activiteiten: bij de afwas, bij het forenzen, tijdens een vergadering. Steeds opnieuw verleg je je aandacht naar je hele lichaam. Je zal merken dat het al gauw een ankerpunt wordt en dat je minder wordt meegesleept door de waan van de dag. Wanneer je geest afdwaalt, breng je hem met vriendelijkheid terug. Steeds opnieuw, met zachte hand, net zoals je een kind begeleidt.

In Mindfulness of Breathing: A Practice Guide and Translations beschrijft Bhikkhu Analyo hoe gewaarzijn van het hele lichaam een gemakkelijke manier biedt om mindfulness te oefenen. Ons dagelijks leven vraagt een flexibele en open modus van aandacht, zodat we in verschillende situaties adequaat reageren. Het cultiveren van zo’n open gewaarzijn kan ons helpen om gecentreerd te blijven in de hectiek van ons dagelijks bestaan. Zelfs al loopt er niemand met een geslepen zwaard achter ons aan.

---

Bronnen:

• Analayo (2019) Mindfulness of Breathing: A Practice Guide and Translations. Cambridge: Windhorse Publications.
• Bodhi, B. (2000) The connected discourses of the Buddha: a translation of the Samyutta Nikaya. Boston (Mass.): Wisdom (The teachings of the Buddha).
• Suttacentral: Early Buddhist texts, translations, and parallels.

Verhalen van de Boeddha

De boeddhistische soetra’s bevatten talloze waardevolle inzichten in de vorm van verzen, conversaties, essays en verhalen van de Boeddha. Lees ook het verhaal van Koning Sakka en de woede etende demon.

Omslagafbeelding: De Boeddha en zijn discipelen, foto: Prince Roy, Flickr.