Klimaatactivisme voor boeddhisten: interview met David Loy

Het is woensdag 18 september, vlak voor het begin van een week vol wereldwijde klimaatprotesten, wanneer ik David spreek via Skype. Dat er iets aan het verschuiven is moge duidelijk zijn. We zien het aan de wereldwijde acties van groepen als Extinction Rebellion, die nu ook in Nederland het NOS-journaal hebben gehaald. We zien boeddhistische initiatieven als Dharma Action Network for Climate Engagement. Maar ook de protesten van boeren – die lijnrecht tegenover de klimaatactivisten lijken te staan – laten zien hoezeer onze systemen staan te schudden op hun grondvesten. Wat kun je als individu in hemelsnaam uitrichten, als het grotere systeem zo overduidelijk niet werkt? En wat kan een boeddhist in deze tijden van onrust en verandering betekenen?

David Loy, academicus, schrijver en zenboeddhist en tegenwoordig vooral actief als boeddhistisch leraar, houdt zich al langer bezig met die vraag. Al in 2012 verscheen er op het Amerikaanse platform Tricycle zijn cursus Transforming Self, Transforming Earth: A Buddhist Ecology. Ook is hij mede-oprichter van het Rocky Mountain Ecodharma Retreat Centre. En dit jaar publiceerde hij het boek Ecodharma, Buddhist teachings for the ecological crisis. Welke antwoorden heeft hij op bovenstaande vragen?

Eerst maar eens hamvraag: is er in de Pali canon iets te vinden over ecologie, of over hoe wij ons dienen te verhouden tot de aarde?

“In de tijd dat de Boeddha leefde was het klimaat nog geen issue, veel specifieke aanbevelingen vinden we in de oude geschriften niet terug. Wat je wel terugvindt in de geschriften over het pad van de Bodhisattva is de tweeledigheid van dat pad: je werkt aan je persoonlijke beoefening, maar je beseft ook dat dit niet voldoende is en zet je daarom ook in voor de verlichting van andere levende wezens. In Azië benaderde men dit echter toch vooral op een individueel niveau: er mag dan wel een overstroming zijn, of hongersnood waarbij je te hulp schiet, maar de beste manier om een Bodhisattva te zijn is door andere mensen over de dharma te leren en hen te helpen in hun ontwaken. Dat is tegenwoordig heel anders. We hebben hele andere, veel grotere uitdagingen en het bieden van hulp is meer geïnstitutionaliseerd. De klimaatcrisis is ook een spirituele crisis, in termen van onze relatie met de aarde. Het daagt ons uit om als samenleving onze richting of focus te veranderen. ”

Je schreef het boek Ecodharma en geeft regelmatig workshops en retraites onder die naam. Wat leer jij mensen?

“De inhoud van mijn lessen verandert constant, omdat het doel, aangaan van de klimaatcrisis, aan veel verandering onderhevig is. De focus ligt wel steeds op een of meerdere van deze drie thema’s:

1. Wat is de relatie tussen meditatie en de natuur? En welke inspiratie halen we uit het leven van de Boeddha, die het bos in trok voor zijn spirituele zoektocht en verlichting vond onder een boom? Of kijk naar Jezus, die veertig dagen in de woestijn doorbracht, of Mohammed, wiens openbaring kwam terwijl hij zich in een grot bevond. Hier is iets interessants te ontdekken. Blijkbaar kan de natuur ons helpen bij het beseffen dat we een nondualistisch relatie hebben met de wereld.

2. De parallel die er bestaat tussen het besef dat de afgescheidenheid tussen mijzelf en anderen een illusie is, en het collectieve besef dat wij mensen niet afgescheiden zijn van de planeet waarop we leven.

3. Het pad van de Bodhisattva, in dit geval: Ecosattva. Net als bij een Bodhisattva, is het voor een Ecosattva van belang dat je niet gehecht raakt aan het resultaat van wat je doet. Dat betekent niet dat je zo nonchalant mogelijk moet zijn in je activisme, maar dat je actie voert met de intentie om te doen wat je kunt, zonder te weten of het verschil uitmaakt of niet. Dat is voor veel mensen heel erg moeilijk om te doen zonder je activisme in te bedden in een of andere contemplatieve oefenpraktijk.”

Een ander kenmerk van het Bodhisattva pad is volgens David: je handelt niet vanuit hoop of wanhoop. “We weten niet hoe dingen zich zullen ontwikkelen. Wat kun je dus doen als Bodhisattva? Adequaat handelen of reageren. Zo goed als je kunt. Hier en nu. Die houding hoort ook bij het niet-weten, zoals we dat in Zen beoefenen. De klimaatcrisis daagt Bodhisattva’s uit om onze beoefening nog dieper te belichamen.”

Je helpt boeddhisten anders kijken naar hun activisme, maar werkt het ook andersom?

“Ja, het kan zeker beide kanten op werken. Onlangs nog heb ik een retraite gegeven in ecodharma speciaal voor klimaatactivisten. Activisme is een uitputtende bezigheid. Mensen kunnen boos worden of cynisch en raken burnout. Ze hoeven voor mij zeker geen boeddhist te worden, maar wat hen wel heel erg kan helpen om zichzelf te gronden in een contemplatie –of mindfulnesspraktijk. Ik was zelf bovendien erg blij om te werken met deze mensen: normaal gesproken sta ik vooral voor groepen boeddhisten om ze te leren meer maatschappelijk betrokken te zijn. Nu was het andersom en had ik te maken met mensen die extreem betrokken zijn, velen nog heel erg jong, en die heel veel aan een meditatiepraktijk kunnen hebben.”

Geef je ook praktische tools voor klimaatactivisten?

“Van oudsher geeft het boeddhisme ons geen concrete aanwijzingen over wat we moeten doen. Wel is er in de dharma een hoop te vinden over hoe we de dingen doen die we besluiten te doen. En welke principes daarbij belangrijk zijn, zoals geweldloosheid. Het gaat in het boeddhisme niet over goed versus kwaad, maar over illusie versus wijsheid, onwetendheid versus ontwaken. De teksten zoals die zijn opgetekend in de Pali canon zijn geen heilige teksten, zoals de teksten in de Bijbel of de Koran dat bijvoorbeeld wel zijn. Boeddhistische teksten kun je eerder zien als een gids of routekaart die ons helpt ergens te komen. Waarbij we onszelf niet identificeren met een bepaalde ideologie, maar meer pragmatische met onze beoefening bezig zijn.”

Wat kan een activist hier concreet mee?

“Vanuit een boeddhistisch perspectief is het allerbelangrijkste bij activisme of maatschappelijke betrokkenheid dat je doet wat je kunt, met hart en ziel, in het volle besef dat dit niet noodzakelijkerwijs leidt tot de oplossing van het probleem. Deze houding overstijgt hoop of wanhoop, drijfveren die ons afleiden van het hier en nu. Ik bewonder dan ook de manier waarop Extinction Rebellion van hun activisme ook een soort festival of feestje maken.”

Het aantal boeddhisten dat zich inzet voor het klimaat is groeiende, maar lijkt toch nog steeds marginaal. Gaat het iets uitmaken?

“Wat ik zie is dat er het laatste jaar veel is veranderd. Veel meer mensen zijn wakker aan het worden en beseffen dat het ‘sociale contract’ is verbroken en we het niet meer van de overheid moeten hebben. Extinction Rebellion is een groep die dat ziet. Zij weten: we staan met onze rug tegen de muur. ??In mijn eigen leven als leraar zie ik ook een verandering. Nog maar een jaar geleden was ik persoonlijk een beetje ontmoedigd over de mate waarin boeddhisten reageren op de crisis.

Maar dingen zijn nu sneller aan het veranderen. Vorig jaar had ik veel moeite om mijn workshops over ecodharma vol te krijgen. Dat is dit jaar heel anders. Ons nieuwe Ecodharma Retreatcentrum in de Rocky Mountains wordt drukker bezocht en ik word vaker voor lezingen uitgenodigd. En je ziet het ook aan de grote boeddhistische mediaplatforms, die steeds meer artikelen publiceren over het onderwerp. Overigens is er nog veel meer gaande bij andere organisaties. Kijk bijvoorbeeld eens naar Ecodharma in Spanje, waar ze al jaren met dit thema bezig zijn.

Hoe ga je om met het gevoel dat je slechts een een kleine rader bent, in een systeem dat niet klopt?

“Ik denk dat een boeddhistische praktijk het krachtigst is op individueel niveau. Het biedt ons andere manieren van naar de wereld kijken en vergroot ons inzicht in hoe onze geest werkt. Het idee dat de oplossing van de klimaatcrisis schuilt in de individuele acties van mensen is echter wel problematisch. Het verkleinen van onze ecologische voetafdruk is belangrijk, maar niet voldoende. De historische Boeddha was veel progressiever in dat opzicht dan het instituut Boeddhisme uiteindelijk is geworden. Dat instituut mist die sociale dimensie.

De grote uitdaging voor vandaag blijft hoe dan ook het overstijgen van ons individualisme en het daarmee gepaard gaande consumentisme. Dat we onze onderlinge verbondenheid weer leren zien en ons individualisme overstijgen. De tijd zal het leren en de komende tijd zal veel duidelijk maken, want er staat wereldwijd veel te gebeuren in een rap tempo. En dat is goed want de tijd dringt. Of zoals Bill McKibben het zei: als we langzaam winnen, dan verliezen we toch.”

Meer informatie
Titelbeeld: Francesca E. Harris

Website David Loy
Website Rocky Mountains Ecodharma Retreat Centre
Een groene Boeddha. Columnserie door Tom Hannes
Ecodharma: Boeddha als natuuractivist. Interview door René van der Stok